Монгол хүний сайхан сэтгэл, бие биедээ хандах жудаг, хүнийг өөдрөг байлгах гэсэн харилцааны соёлоос үүдэлтэй ёс заншлыг яруу найрагч өөртөө шингээсэнээс л чухам хүнд хэлэх ийм шүлэг төрсөн буй заа. Тэрбээр өөрийгөө "уулын хүн" хэмээн ярих дуртай. Алтай нутгаа юм болгонд дурсан ярина. "Аргамжааны чулуу" бол түүний тод илрэл....

Шүлэглэдэг, аялгуулдаг чулуун судрыг бодож олсон, бичиж цэцэлсэн, урлаж сийлсэн өвгө дээдэстээ түмэнтаа мэхийн талархахын хамт, тэрхүү чулуун судрыг дэлхий дахинд гайхуулан мэдрүүлэх, хамгаалан хүндэтгэж хүн төрөлхтний соёлын өв санд алдаршуулан залах цагийг чулуун ном анир чагнан хээрийн салхинаа жингэнэн шивнэж хүлээсээр авай.

Яруу найрагч М.Цэдэндоржийн нэгэн онцгой чанар бол хүлээцтэй байх. Тэр өөрийнх нь нэрээр гарсан элдэв гүтгэлэг, өөнтөглөсөн шүүмж, улс төрөөс бууж ирсэн лантуу алинд нь ч ямар нэгэн хариу үл илэрхийлэн, үл тоох байдалтай бүтээлээ л хийсээр, соён гэгээрүүлсээр явдаг сан. Мэдээж дотроо шаналдаг байсан, утааг нь хамраараа үл гаргадаг байсан нь тэр, он цаг бүхнийг хар цагаанаар нь шүүнэ хэмээн ариуссан сэтгэлээсээ итгэж байсных юм. Он цаг урсан одож олон юм ул болж харин соён гэгээрүүлэгч М.Цэдэндоржийн яруу найраг ном бүтээл, гэгээн тунгалаг оюун санаа зул болох цаг нь иржээ. Түүний үнэт бүтээлүүд өнөөдөр улам бүр тодрон гэрэлтсээр байна. М.Цэдэндорж найрагчийн шавь О.Дашбалбар түүнийг маш товч тодорхойгоор " сайхан хүн" гэсэн юм. Гэхдээ л тэр сайхан хүн бүтээсэн нөр их туурвилынхаа ид хавыг үзэж амжаагүй гэж бодоход даанч харамсалтай, дэндүү гунигтай.

Хүн болоод амьтан аль нь ч эх нутгаасаа хэзээ ч үл тасрах гүн нарийн учгаар холбогдсон байх оршихуйн гүн ухааныг төрсний эцэст үхэх ертөнцийн жам хуулиас илүү дээгүүр тавьж, эцсийн зогсоол дээрээс өнгөрүүлсэн амьдралаа нэгэнтээ эргэцүүлэн үзэж дурсаж буй янгирын тэр мөчлөг хэнд ч тохиолдох жамтайг үр хүүхэддээ өвлөн ухааруулж, сэтгэл зүйг нь бэлтгэх нүүдэлчин ухаан тасралтгүй үргэлжилэх ажаам.
Жам ёс өнгөрсөн, эдүгээ, ирээдүйн гурвалжин холбоонд хэлхэгдэн үргэлжилнэ. Одоо цагт болж буй үйл явдал нь эх нутагтайгаа гүн нарийн учир учигаар холбоотойг өнгөрсөн цагаас учирлаж буй анчны өгүүлэмж, түүнийг ирээдүйд дамжуулахаар сонсч буй анчины хүү буюу зохиогчийн хүүрнэлийн холбоос гурван цагийг нэг хэлхээнд залгахдаа эс эхлэх, үл төгсөх мөнхийн битүү цагариганд ороож буй нь уншигчдад мэдрэгдэх бөлгөө. “Тэхийн зогсоол” найраглалд ийм ГУРВАЛСАН холбоос зохиолын нэвтрэн гарах үйл явдлын туршид ажиглагдана.
Хүүшийн өвөлжөөнд буй гурван гэр зэрэгцэж бус чандмань эрдэнэ мэт “чандмалж” буусан нь уран дүрслэл төдий бус учир шалтгааны гүн нарийн утгатай. Тэхийн зогсож буй байц хад бас л “гурвалжин” оргилтой. Нэг нүдний дурангийн таталтанд орж ирж буй “гурвалжин оргил, харлаг тэх, хүрэн бүргэд” гурав ч бас л чандмалж харагдах нь учиртай. Монгол нүүдэлчний гурваар чандманалах уламжлал "Тэхийн зогсоол”- д залгамжлан хадгалагдсаар байгаа нь сэтгэлгээний удамшилтай холбоотой биз. 

НЭГ.