Жинхэнэ яруу найраг бол цаг хугацаанаас үл хамааран оршигч дотоод эрчимийн үгээр амилсан шидэт долгион юм. Яруу найргийг дээдийн оюун санааг хадгалж, зуун болоод мянганы чинадтайд хүргэх зөөгч гэж болох юм. Ямар ч өндөр технологийн дижитал төхөөрөмжөөр дүрслэн бичиглэж үл чадах долгисыг зөвхөн яруу найраг л тогтоон барина. Яруу найргийн өөр нэгэн гайхамшиг нь тухайн хэл сэтгэлгээний үнэт зүйлсийг хадгалан өвлүүлэгч болохын хувьд оюуныг дээдлэгч хүмүүст бол үнэт очир эрдэнэсээс ч үнэтэй буюу. Материаллаг баялагт хэт шунан шимтэгч өдгөө цаг үед яруу найргийн ханш буурсан гэх буюу технологи хэт өндөр хөгжсөн зарим оронд яруу найраг үгүй болж байгаа мэтээр ярих болсон ч өнөөдөр манай дэлхийд зуу зуун сая хүн яруу найраг дахь тайлагдашгүй дотоод эрчим рүү нь шимтсээр, хүн төрөлхтөний яруу найргийн эрдэнэсээс дотоод оюунаа ариусган гэгээрүүлж, яруу найргаас үлэмжийн чанарыг олж нээсээр байна.

Дарь уул хэмээх нэр Ганга хэмээх нуурын нэр хоёр нийлж Дарьганга хэмээх нутаг усны алдар болсон ажгуу. Манай нутгийнханыг Дарьгангачууд гэх бөгөөд эдүгээн монгол орны зүүн өмнөд хязгаар нутагт Дарьгангын нүүдэлчдийн түүх соёлыг бүтээгсэд юм. Эртний Энэтхэг дахины үлгэрийн цоморлигийг товчоолсон “Үлгэрийн далай” хэмээх их том хөлгөн судар хаа нэг өвгөдийн хойморын авдар дээр залаастай байх. Тэрхүү “Үлгэрийн далай” дотор тэнгэрийн хөвгүүн Ганга, Дара хэмээх үлгэр байдаг нь, Энэтхэгийн Ганга мөрөн, манай нутгийн Ганга нуур хоёрын нэр алдрыг бас л санагалзуулна.

Далаад оны оюутан цагийн анд нөхөд яруу найргийн хүсэл сонирхлоороо “Гал” болон нэгдэхдээ хожмын цагт Монголын их утга зохиолын нэгэн цаг үеийн түүхийг бүтээнэ гэсэн гэнэхэн мөрөөдөлтэй байсан минь үнэн юмаа. Тэртээ 1974-75 оны хичээлийн жилээс бие биеэ олж нөхөрлөсөөр 1977.11.8-нд “Гал” хэмээх нууц бүлгэм байгуулав. Тухайн цаг үеийн нийгмийн тогтолцоо нь байгууллага байгуулах эрх зүйн орчингүйгээс нууц байсан хэрэг. Байгуулагдсан түүхийг Ү.Хүрэлбаатар маш тодорхой бичсэн. Ерэн он болж бүх юм урван хөрвөсөн хэдий ч “Гал”-ынхан нөхөрлөлдөө үнэнч байж, бие биенийхээ өмнө андын ёсоор үүрэг хүлээж амьдралынхаа үнэт цагийг ч нэг нэгэндээ харамгүй зориулсаар өнөөг хүрэв. Ингэснээр алдсан юм үгүй. Харин ч утга зохиолын их үйлсэд хамтын чиг зорилготой явахын нэгэн сайхан үлгэр жишээ болон үлдэж байна. Уншигчидтай уулзаж байхад “Гал” гэж юу байсан, хэн хэн байсан тухай асууж сонирхох нь бий, тэрчлэн ургаж цэцэглэж буй утга зохиолын бага балчир үеийнхэнд ч сургамжтай юм билүү хэмээн цаг зарж хэдэн үг хэлхсүгэй. “Гал”-дөлүүдээс бүрдэж байсан болно.

Хамарын хийд нь тухайн цагтаа Говь нутаг дахь нөлөө бүхий шашин соёлын төв болж байлаа. Тэнд Ламрим, Дэмчиг, Жүд, Агва зэрэг шашны олон дацангууд байгуулсны зэрэгцээ нийтийг соён гэгээрүүлэх хэд хэдэн бүтээн байгуулалт хийсэн юм. “Хүүхдийн дацан” нэртэй хэл бичиг, байгалийн ухаан, урлахуй ухаан, дуу бүжгийн дэг сургах сургууль, саяар тоологдох номтой номын сан, “Намтар дуулах дацан” хэмээх дуу жүжгийн ордон, “Цагаан сүм” нэртэй маш баялаг ховор цуглуулгатай музей байгуулснаар монголын говь нутагт эгэл нүүдэлчин ард түмэн мухар сүсэгээр бус эрдэм мэдлэг, урлаг соёлоор гэрэлтэж, тухайн цагт Чин улсын хараат байсан Монголыг харанхуй бүдүүлэг янзаар байлгахыг хүсч байсан манж, хятадын эрх баригчдын бодлогыг сөрсөн нэгэн ёсны оюун билгийн тэмцэл байсан юм.

Пирамидын тэг дөрвөлжин суурь дээрээс дээш зүмбэрлэх тэгш өнцөгт гурвалжин талууд нь ертөнцийн дөрвөн зүгийг тольдон номин далай, ногоон талаас мөнх хөх тэнгэр лүү хурцлагдан шовхорч цойлох амой. Басхүү тэнгэр од эрхис, нар сарнаас ирэх гэгээн эрчимийг шовх үзүүртээ соронздон татаад пирамидын налуугаар эх газрын их далайн дөрвөн зүг найман зовхис руу гулсуулан урсгах болой. Харин пирамидын суурь нь хэвтээ дөрвөлжин мэт боловч, магадгүй төв Азийн тэгш өндөрлөгт эртний нүүдэлчдийн бэлгэдэл дөрвөлжингийн хас дүрст тэмдэглээний ул мөрийг илэрхийлсэн байж тун магадгүй санагдвай. Америк тив рүү нүүн одсон эртний монголжуу төрхөт нүүдэлчдийн үлдээсэн хас язгууртай хадны бичээс, Хүннүгийн үеийнх хэмээдэг рүни бичигтэй төсөөтэй бичээс хийгээд Америк тивийн хадны дүрс тэмдэгнүүдтэй нэгэн язгуур илэрч байгаа хийгээд Пирамид ба тахилгын овооны утга агуулгын хоорондын хамаарлаас ургуулан яагаад ч юм ийм бодол төрсөн хэрэг. Тэгээд ч пирамидын орой дээрээс нь буюу тэнгэрээс хавтгай дээр байгаагаар халиаваас дөрвөлжин, гурвалжин, дугуй гурван дүрсээс бүтсэн байгаа нь орчлон ертөнцийн үүсэл хийгээд оршихуйн зүй тогтлыг багтаасан гэлтэй. Мөн уг дүрслэлд ертөнцийн тогтмол чанар хийгээд, хөдөлгөөний үндсэн чанар хадгалагдсан харагдана.

Миний бие 1990 оны сүүлч үе, 2000 –аад оны эхэн үеэс монгол уран бичлэг буюу каллиграфийг сэргээх хөдөлгөөнийг өрнүүлж улмаар 2006 онд Монголд зохион байгуулсан Дэлхийн яруу найрагчдын XXVI их хуралд зориулсан “Монгол яруу найраг ба каллиграфи” хэмээх томоохон үзэсгэлэнг дэлгэж үзүүлснээр монголд шинэ цаг үед каллиграфийн урлаг дахин сэргэн мандаж эхэлсэн гэж боддог юм. Үүнээс хойш жил бүр Монголд каллиграфийнүзэсгэлэн тогтмол зохион байгуулагддаг болж, энэ урлаг руу олон залуу бүтээлчид нэгдэн орж ирсэн юм.

-Хамгийн залуу зохиолч бол Та нар! Багшийн энэ үг хүүхэд насны сониуч соргог, мөрөөдөмтгий хөөрүү сэтгэлд гэгээн хөрөг, уянгалаг дуу хоолойн аялгуутайгаа цуг харван үлджээ. Гомбожав багш арваад хүүхдийг сонгож уран зохиолын дугуйлан байгуулсан бөгөөд бид ч нэг нэг шүлгийн дэвтэр гарган мөр толгой холбож эхлэв. Д.Нацагдоржийн төрсөн өдрийг анх удаа тэмдэглэж, манай дугуйлангийнхны дунд шүлгийн тэмцээн зохионо. Ханын сонин гаргана. Нэг ёсондоо Дарьгангын утга зохиолын бяцхан сургууль бий болов. Бид нар ч дундаа “Монголын шилдэг яруу найраг” гэсэн ногоон номтой. Орой байрандаа тэр номоо ноортол уншина. Сүхбаатар аймгийн утга зохиолын дугуйлангаас эрхлэн хэвлүүлсэн “Жаахан шарга” нэртэй шүлгийн эмхэтгэл, Д.Гомбожав багшийн “Залуу нас”, “Чамдаа хэлэх үг” зэрэг ном биднүүсийн гар дамжиж, чухам яруу найргийн гэгээн амтыг эхэлж бид багшийнхаа шүлгээс мэдэрсэн юм.

Тиймээ таны хүлэг хийгээд сайн үгс энх амгалан үйлсийн тань бэлэг тэмдэг болон Монголын хээр талд жигүүрлэвэй. Аливаа бүхэнд бэлгэ дэмбэрэлийг боддог монгол хүний хувьд эрхэм хүндэт Дайсаку Икеда гуайтай золгосон өдөр Юрий Гагарины сансарт дүүлсэн 4-р сарын 12-нд тохиосонд бэлгэшэээвэй. Монгол хүн үлгэр домогтоо жигүүрт морины тухай дуулж, хүсэл мөрөөдөл рүүгээ нисдэг байсан бөгөөд XX зууны Монголын сод яруу найрагч Б.Явуухулан багш “Яруу найраг бол ухаан бодлоос босоогоороо төрсөн гуурст хүлэг” хэмээн бичсэн юм. Монголчууд морин хуур хөгжмөө хүлэг морины сүүлээр чавдаслаж, хурдан мориныхоо тэргүүнийг дээр нь залж хязгааргүй сансар огторгуйд дүүлэн нисч буй тэнгэрийн хүлэг болгон бүтээсэн юм.