* 

Манайх ганц гэрээрээ. Тоглох хүүхэдгүй их л уйддаг байсан хэрэг. Аав надад алганы амт үзүүлээгүй ч нэг л марташгүй гэмшиглэн үлдсэн юм. Шилбүүрэн морио юүлж “Жаахан шарга” морийг унаж үзэхийн хорхойгоо тэгж дарсан хэрэг л дээ. Аавын хуурын тэргүүн бол жирийн мориных биш, Дарьгангын жаахан шаргын тэргүүн юм гэдгийг би өвгөцүүлийн хууч ярианаас сонсож мэдсэн юм. Хожим нь тэр тухай “Жаахан шаргын туурь” бичиж “Алтан -Овоо” номондоо оруулсан юм.

Аав минь Жаахан шаргыг зохиосон их дууч Инжээноров хэмээгчийн дууг сонсож байсан хүний нэг, тав гэзэгтэй махлаг шар хүн байсан олон хүүхэдтэй ... гэж ярьдаг сан. Инжээноровын зээ хүү “Дээл” хочтой Гомбодорж гуай бол Дарьганга нутгийн гарамгай дуучин байлаа. Сум бригадын өдөрлөг, найр хурим болоход аав хуурдаж, Гомбодорж гуай л дуулдаг сан. Гомбодорж гуай хааяа халмагхан, эмээл дээрээ хазгайдуухан суугаад морины гүйн хар алхаанд “Жаахан шарга” уянгалуулсаар манайх руу ирдэг сэн.

* 

Хөшигний цаана хуураа бариад л сууж байв гэнэ. Улаан хилэн хөшиг алгуурхан нээгдэж, хөшиг нээгдэхэд аав босоод үзэгчдийн зүг толгой дохиод мэндэлж гэнэ. Хүмүүс гайхалдаж, шуугилдаж. Үзэгчдийн дунд өөрийнх нь хамаатан болох Мөөгдий сууж байв. Хүмүүс сая учрыг ойлгож урлагийн тайзны сахилга зөрчсөн аавыг шоолон элгээ хөштөл инээлдэцгээсэн гэдэг.

Ёслолын алтан саа хажлагатай дээл өмсөж, гэрэл чийдэн гялбасан тайзан дээрээс хуурын аялгуу сонсоход сайхан ч аргалын утаа үнэртсэн бор гэрийнхээ хойморт хуучин муу дээлийнх нь нударга салбаганан хуурдахад ундран гарах аавын хуурын аялгуу шиг тэгж миний сэтгэлийг хөдөлгөдөггүй билээ. Морин хуурын аялгууг тайзнаас бус, монгол гэрийн хойморт сонсох нь л надад хамгаас яруу, хамгаас үнэн.

* 

Намайг очихын өмнөхөн манайхаар Шинжлэх ухааны Академийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн эрдэм судалгааныхан очиж хонуут өнжүүт хуурдуулж хуучилж байгаад мордсон юмсан. Тэр үнэмлэхэнд “Дугарсүрэнгийн Гомбожав гуай та морин хуурын ардын аялгуунуудыг бичүүлж, монголын шинжлэх ухааны судалгаанд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан тул үнэмлэх олгов” гэж бичсэн байв.

Аавыг хотод өвөлжиж байхад Ж.Энэбиш доктор хүрээлэн дээрээ урин аваачаад бүтэн бичлэг хийж авсан. Хэл зохиолын хүрээлэнгийн эрдэнэсийн их сан хөмрөгт аавын минь хуурын өв хадгалаастай үлдсэнд миний сэтгэл нэн өег байдаг юм. Хожим аавыг минь бурхан болоход ардын билиг зүй судлаачийн хувьд тэрбээр гэрэл зургийг нь сайхан гүнгэрваанд хийж бүтээгээд надад авчирч өгөөд эмгэнэл илэрхийлж билээ. Насандаа ч мартаж болохгүй сайхан сэтгэл тэр буюу.

Наян хоёр оны үед О.Дашбалбар маань “Үлэмжийн орчлонд би удаан амьдарна” хэмээх нэгэн сайхан найраг туурвисан юм. Тэр найргийн тав дахь бөлөг нь хөгжмийн тухай байлаа. Тэрбээр Оросын нэгэн хотод намар орой арван хийлч бүсгүй задгай тайзнаа тоглосон нэгэн хотод намар орой арван хийлч бүсгүй задгай тайзнаа тоглосон аялгуунд аян нүүдлийн тогорууд ойртон эргэлдэж хийлийн аялгуу намдмагц өндрөө аван ниссэн тухай өгүүлээд цааш бичсэн нь:

Морин хуур эгшиглэсэн цагт монгол хүн тэнгэрийн харьяат болно билээ. Хүн хуур хоёрт тийм чадал шингэснийг үзсэний дараа гэрэлт орчлон улам дулаахан сайхан, холын уулс улам уянгалаг цэнхэр харагдаж билээ.

Аав ээж хоёр минь хотод ирж өвөлжинө. Нэг өвөл аавыгаа хууртай нь Монголын радиогийн хөгжмийн студэд дагуулж ирэв. Радиогийнхон Дарьгангын хуурч өвгөний морин хуурын аялгууг өдөржин сонсож суусны дотор надтай нэгэн редакцид хамт ажиллаж байсан зохиолч Д.Намсрай тун анхааралтай ажиглан асан билээ.

Нэг хавар нийслэл хотод суудаг манай ангийнхан манайд цуглаж шуугицгаав. Тэр дунд Дорнодоос ирсэн ангийн найз Б.Халтар маань гол зочин байлаа. Тэрбээр аавын хуурыг харж сууснаа нэгийг санав бололтой:

- Хашаа шандны тасаг дээр бригадын өдөрлөг болж байхад нэг хүн ирээд баахан зураг сараачаад л байсныг санахгүй байна гэж үү?

- Хуур бариад сууж байгаа хүнийг харж байна уу? Аав чинь биш байна гэж үү? Тэр цагаан сахалтай, таяг тулаад ирж яваа өвгөн Довдонсэнгээ гуай байгаа биз дээ? Бид зургийг удтал үзэж ярилцлаа. Гэрийн хаяа шуулттай, гэрт хөл ихтэй байгаа бололтой. Хөл нүцгэн хүүхдүүд шуулттай хаяагаар гэр доторхийг сониучирхан үзнэ. Бага нас айсуй. Нээрээ тэгэхэд манайх Сүжийн нууранд зусч байсан билээ. Бид харсан болгоноо харандаагаар нэн хурдан татлан зурах холын үл таних хүнийг гайхан сониучирхаж байсан санагдана.

- Сүхбаатар аймгийн Соёл урлагийн арав хоног болно гээд урьд жил нь намайг урин Дарьгангаар аялуулсан юм. Алтан Овооноос баруун хойш нэлээн яваад нэг сүүний тасаг дээр бригадын өдөрлөг болж байхад ирсэн юм. Тэнд гол таталбаруудаа гаргаж авсан. Ирээд аймгийнхаа Соёл урлагийн арав хоногт зориулж “Жаахан шаргын нутагт” зураг зурсан даа.

Ж.Саруулбуян бичихдээ “Д.Гомбожав гуай бол домогт хуурчдын өлгий болсон Дарьганга нутгийн гэрийн сургуультай сүүлч үеийн хуурчдын нэгэн байсан төдийгүй монголын морин хуурчдын түүхэнд өөрийн өвөрмөц уламжлал шингээсэн хөг дэгээ үлдээсэн авьяас билигтэн юм” гэжээ. Хожмоо морин соёлын судалгаагаараа урлаг судлалын доктор болсон нөхрийн энэ үг аавын минь тухай үнэ цэнэтэй тодорхойлолт болон үлдлээ.

Тэнгэр хурмастад хүртэл газрын хүмүүний амьдрал тэмцэл дүрслэгдэх нь сонихон. Хэдийгээр түүнийг газрынхан зохиосон ч, тэнгэрийн аяс, оддын араншин хүмүүний сайн муу явдлыг дагадаг гэж Гомбожав хуурч ярьдаг сан.

Ж.Саруулбуян ромбо хэлбэртэй Гилбэр дөрвөн одны дүрийг морин хуураа хуурдан суугаа монгол өвгөний дүртэй хэмээн ажигласан нь зүгээр нэг зураач хүний нүдээр адилтгасан зүйрлэл төдий бус, хожмын нэгэн үлгэр домгийн эхлэл мэт санагдаж билээ.

Морин хуурын тэргүүн тэнгэрт ойрхон, аялгуу нь одонд ойрхон юм.

Аавын хуурын дэг их нарийн. Аав хуураа авч эхлээд “Хуурын магнай” хэмээх хөг аялгуу дарна. Дараа нь “Амар явдалт” морины явдал. Тэгээд араас нь “Хүүхэн Цэмбэлийн нүцгэн цавьдар”, “Хулстайн шарга”, “Говийн халтар”, “Сүхбаатарын ухаан хонгор” морины явдлуудыг дарна. Уртын дуунаас “Дарьгангын жаахан шарга”, “Өвгөн шувуу”, “Алиа саарал”-ыг хуурдах дуртай. Тавлуухан хуурдвал “Шөргөн шар атны явдал” хэмээх тэмээний явдлыг эгшиглүүлнэ. Би энэ аялгууг байн байн сонсох дуртай.

Тэмээний явдал, домгийн улбаа хоёр олон жил миний сэтгэлд хадаастай явсаар би “Шөргөн шар атны туурь” бичсэн билээ. “Бүрээ бишгүүртэй хос аяз” гэж нэг сайхан аялгуу бий. Сүмийн бүрээ, бишгүүртэй хослон эгшиглэхийг хуураар тэгж нарийн гаргаж ирэхийг гайхан сонсдог байсан сан.

*

Харин морин хуурын аялгууг эхийн цагаан сүүтэй цуг амлаж хууртай цуг хуурдуулж өсөн хуурчийн хүү би амьд судар асан аавынхаа насан туршийн хуурын аялгуу эгшгийг нь хураан шастирлаж тунгаан толилвоос чухамхүү морин хуурын судар тэр бус уу хэмээн сүсэглэн бясалгавай.

2002 он
"Алтан Овооны алтан шастир" ном, 2008 он