Ж.НЭРГҮЙ
орчуулагч, нийтлэлч

Нэг. Эхлэл.
“Түмэн амгалан” хэмээх тодотголыг үзэг барьсан гар минь ганцхан хүний нэрийн өмнө тавихаа сайн мэднэ. Хэд хэдэн сайхан хүний тухай хөрөг нийтлэлүүддээ ч энэ хүнийг яг л ийм тодотголтойгоор хавчуулснаа бас сайн мэднэ. Цагаан магтаал урсгаснаас ганц хоёрхон оновчтой үгээр хэдхэн зураас татчихвал аандаа тэр хүний хөрөг тодорхойёо босоод ирдгийг уншигч авгай нар мэддэг бол сайн л биз, мэдэхгүй бол миний л ур чадваргүйнх.
Тухайлахад, саяхны нэг нийтлэлдээ би түүний тухай “…Энэ хөшөөний эхийн санааг Нямсүрэнгийн дотно нөхөр, түмэн амгалан зант, “Би анх тэгсэн юм шүү” гэж хэлэхийг Алтан-Овоо руугаа нулимахын дайтай нүгэлд төсөөлдөг Мэнд-Ооёо хэлж өгсөн нь хамаагүй, миний эчнээ танил Дүүрэнтөгс хүү бол ёстой жинхэнэ утгаараа ДҮҮРЭН агаад ТӨГС авъяастай хүү юм даа гэсэн бодол өөрийн эрхгүй тархи руу минь харван оров…” хэмээн мөн л “хавчуулах” төдий оруулсан байсан чинь ганц хоёр хүн Нямсүрэнгийн хөшөө болгож Дүүрэнтөгсийн хийсэн эх зургийг Мэнд-Ооёо голсон мэтээр ойлгоод мань эр лүү утасдаж, золтой л бид хоёрын хооронд яс хаячихаагүй юм билээ. Хэзээ хойно нь мань хүн өнөөх нийтлэлтэй сониныг миний нүдэн дээр анх удаа уншсаныхаа дараа л тийм юм болсныг хэлж байгаа юм даа. Хэрвээ мань мэтийн овилгогүй хүн байсан бол уншаагүй мөртлөө шууд утасдаад л Зевс бурхан шиг тэнгэр дээрээсээ аянга чулуудах байсан даа.

Ийнхүү, энэ тодотголыг би өөрөөсөө харамлах нь холгүй олон жил болжээ. Гэхдээ энэ тодотголыг авах цорын ганц хүн маань “очиж очиж нэг муу яруу найрагч” байхдаа яахав дээ! “Хувь заяаны шоглоом” гэж ёстой л үүнийг хэлдэг байх.
Миний л мэдэхээс Мэнд-Ооёогийнх гэж нэг шар будаа шиг олон залуус бужигнасан айл байх. Голдуу л өнөөх яруу найргийн “сэгсгэр залуус” маань. Эхнэр Эрдэнэчимэг нь ч хажиглана гэж байхгүй, хүүхдүүд нь ч хичээл номоо давтмаар байна гээд уурлаж, ундууцна гэж байхгүй. Мань хүн налайчихаад л, Энх-Амгалан хаан шиг үл мэдэг мушийсхийгээд сууж байх. Нэг л сайхан өрхийн тэргүүлэгч шиг тэр ч хүний уран бүтээлийн чигийг зааж, энэ ч хүний гарыг их найргийн ганзганд хүргэх л үндсэн ажилтай мэт. Балбар ч, Нямсүрэн ч энэ л хүнээр дамжин их найргийн “охин тэнгэрүүд”-тэй танилцсан. Тэр олон “сэгсгэр залуус” нь хааяа бас “болохгүй” ээ.

Нэг удаа би яваад ордог юм байна. Утасных нь аппарат хэдэн хэсэг болчихож. Ооёо тэрнийгээ мэлхий ширээн дээрээ тавьчихаад нэг хугархайг нь чихэндээ, нөгөөг нь амандаа ойртуулчихаад утсаар л ярих гээд байгаа бололтой юм.
–Наадхи чинь яачихаад байгаа юм бэ? гэсэн чинь мань хүн:

-Өө, энийг үү, Балбар л өчигдөр орой хана руу шидчихсэн юм бол уу даа гэж байна.
Тэгсэн чинь ийм юм болжээ: Урьд орой нь Балбарыг дагаад баахан залуус ороод ирж гэнэ. Шүлэг, дарс хоёртоо цусан дахь адреналиных нь хэмжээ ихэсчихсэн улсын дуу гэж өрөөний хана хагалчих гээд л байсан биз. Тэгэхээр нь Балбар хэзээнийхээ л задгай зангаар:
-Чимээгүй байгаач, гөлөгнүүд ээ! гэчихэж.
Гэтэл Болд-Эрдэнэ нь ч гэл үү, Уянга, эсвэл Галсансүх нь ч юм уу урдаас нь:
-Хөв, хөв! гэчихэж.
Балбар, мэдээжийн хэрэг шүү дээ, жинхэнээс нь тэднийгээ “гөлөг” гэсэн биш, “гөлөг” гэдэг үг бол түүний хувьд бараг л “Хүү минь, дүү минь” гэсэнтэй л адилхан юм чинь, гомдолгүй яахав, “даргилан буцлаад” ширээн дээрээс утасны аппарат аваад явуулчихаж.
Цаадхи нь гялсхийгээд бултчихсан чинь хананд очоод тасхийхгүй юү. Ингээд л маргааш нь Ооёо маань үл мэдэг инээвхийлчихээд эвлүүлж, дэвлүүлээд сууж байх нь тэр.
Яруу найрагч хүнд бол угаасаа л “агсам, танхай дүртэй, атлага зээтүү хэлтэй, адгуу, догшин зантай, арчаагүйдүүхэн амьжиргаатай” гэсэн тодорхойлолт, үнэлэлт-дүгнэлтүүд аливаа хүний хацар дээрхи мэнгэ шиг нь илүү зохидог байлтай. Гэвч “бичигдээгүй хуулийн цоорхой” гэж найрагч заяанд ч бас байдаг юмсанжээ.

Хоёр. Нэгэн сонгодог шүлгийн тухайд
Тийн, мөхөс миний бие түмэн амгалан энэ хүний тухай бичихсэн гэж “шүлсээ гоожуулсаар” олон жил болжээ. Түмэн амгалан зангийнх нь ч тухай гол нь биш, түмэн онд ч дамжин уншигдах бяр сайтай, зангарагтай бүтээлүүд гаргаад байдгийг нь олон жилийн өмнөөс мэдэх болохоор тэр. Гэхдээ л хөрөг нь нэг л босож өгөхгүй санагдаад байсан юм. Түүхий юм хийснээс таг чимээгүй байсан нь дээр. Нуулгүй хэлэхэд сүүлийн хэдэн жил, ялангуяа “Хүмүүсийн тухай роман” хэмээх хөрөг-нийтлэлийн маань ном гарснаас хойш надаар ганц хоёр юм хэлүүлчих ч юм уу, номынхоо тухай дуугаруулчих гэсэн хүн олон гарах болсоон. Тэр бүхний тухай би үнэндээ бичээд байж чаддаггүй. Янз янзын шалтгаанаар… Олон ч хүнийг гомдоож л яваа байх. Харин “Миний тухай ганц үг ямар нэг юмандаа унагачихаач” гэж хэзээ ч ам нээж байгаагүй мөн ч олон сайхан хүний талаар бичихсэн гэхээс шүлс минь дандаа гоожиж явдаг аа. Тэдний нэг бол яах аргагүй энэхүү түмэн амгалан Мэнд-Ооёо бөлгөө.
“Их мөрөн дөлгөөн.
Эрдэмтэй хүн даруу” хэмээн монголчууд ярьдаг. Гэтэл шуудхан хэлэхэд, хэн нэг хүний тухай хөндлөнгөөс нь сайн юм дуугарахаа больсон өнөө цагт өөрийгөө л сайтар рекламдахгүй бол тэр хүнийг уран бүтээлчийн хувьд юу ч биш юм билээ хэмээн боддогчуул даанч олон болсон нь харамсалтай. Уншихаа больсон үндэстний л эмгэнэл юм даа. Бас шуудхан хэлэхэд, Мэнд-Ооёог ердөө хэдхэн хоногийн өмнө Дэлхийн Урлаг, соёлын академийн “Алдрын навчин титэм” авсныг нь сонсчихоод хөөрөн ярьтал нэг их “том” хүн жаахан голонгуй шинжтэй хямсалзав. Миний муу гацаатай зүрхний гүн рүү шүдэнз хавираад шидчих шиг болов. “Шүлгийнх нь гүн рүү өнгийгөөгүй байж энэ муу одоо юу юм бэ” гэж бахардан бодоод, мөнөөхөн барьж авч зүрхлэхгүй байсан уран бүтээлийн хөргөө босгохыг яарсан минь энэ болой.

“…Ногооны униар дунд гон бие хүн чулуу
Нойрмог янзаар салхинд гуядуулан торойгоод
Орчлонд энэ хүний зүрх юуны төлөө цохилж байсан бол гэх
Оньсого тааврын гарваль эрж он цаг нисэн ирнэм.
Инч хурам бүрийн эрхин цуваа хэлхэж,
Эрдэнийн алтан үсгийн уран мэлмий амсхийх завгүй,
Эрин зууны хил алхсан мэргэдийг бидэнтэй нөхөрлүүлж
Ирж байгаа хойч үе рүү зуучилсаар он цаг нисэн одном.
Он цаг нисэн нисэн ирнэм.
Он цаг нисэн нисэн одном.
Ор санаандгүй явтал он цаг яарсаар нисч ирнэм.
Олон адууны үнэр ханхалсан цэнхэр суунаг босоод,
Цэцгийн баланд эрвээхэй шандуурч биесийг хөөцөлдөөд,
Цэн тогоруу байгалийн заяаны цам бүжгээ дэглээд,
Цаад уулын жимс одод түгэх шиг үржээд,
Цагаан морь хөрвөөхөд улаан болж босоод,
Амталж ханашгүй эх нутгийн аман хишиг дэлгэрээд,
Амьтан бүхэн эдэлж баршгүйд он цаг яарсаар нисэж одном.
Гол усны чулууг хүүхдүүд царгил хөгжим болгоод,
Ган цохилуур шүргэх ялдар “Дөрвөн цаг” налайгаад,
Элгэн биендээ түмэн цагийн дуу сонсож шингээсэн
Эх дэлхийн чулууны аялгуугаар он цаг нисэн ирнэм.
Амгалан үдшийн ухаа ягаан уулсын сэрвээгээр
Алтан хараацай дөлөн жигүүртэй нисэлдээд,
Аз жаргалын гал авчирсан эртний домог нэхэж
Ахмад үеэ адилтган санахуй дор он цаг нисэн одном…
…Нарны гэрэл сарны туяагаар зам нэхэж,
Навчилж, цэцэглэж, хагдарч хуучрах жам хэлхэж,
Юм бүхэн таны тулд найрсан оршихын учир
Юу санаснаа амжиж бүтээ гэж он цаг нисэн ирнэм.
Өгөх насаа тээж, өнгөрч элснийг буцааж аваад,
Өглөг хишиг эдлүүлж, хүртээснээ эргүүлж шалаад,
Эдүгээ хэний үйлс үнэн болоод үлэмжийн тустайг
Эрин зуунуудад дамжуулан гэрчлэхээр он цаг нисэн одном.
Он цаг нисэн нисэн ирнэм.
Он цаг нисэн нисэн одном.

”Энэ бол аль тэртээ 1984 оны хавар “Сэтгэлийн байгаль”-ийг нь хүлээн авах ганцхан ажилтай Нямсүрэн биднийг Улаанбаатарт ирээд гэрт нь буусан орой яруу найргийн галынхан дундаа уншиж өгсөн Мэнд-Ооёогийн шүлэг. Үлэмжийн сайхан хорвоод үр ачдаа уншиж өгмөөр энэ сонгодог мөрүүдийг тэрбээр 28-хан насандаа буюу 1982 онд туурвисан юм билээ. “Хоёрын хооронд хор долоосон” зураач Ойдов “нэмэгдэл” нэхэж, “Шар” Мягмарсүрэн амаржсан эхнэртээ шөл өгчихөөд, гүн шөнөөр баярын сэтгэлээ цалгиулан гэр лүүгээ гүйж явахдаа бугуйнхаа цагийг мулзлуулсандаа гоморхон уйлж, мөн тэр өдөр Москвагаас буусан оюутан Дашбалбар “Навчис” гэдэг мөн л айхтар гүн сэтгэлгээтэй шүлгийг нь тоогоогүйн төлөө надад агсарч байхад мань эр бидэнд ийм л ухаарал хайрлаад налайн сууж байлаа. “Гуч л дөнгөж хүрч байгаа мөртлөө бүүр нэг бүрэн боловсорчихсон гүн ухаантай ямар гээчийн амьтан бэ” хэмээн “хөдөөгийн муу хөсрий төмрийн засварчин” би наагуур санаж байж билээ. Гуч хүрээгүй ч жинхэнэ найрагчийн ухаанд гунан үхрийн бяр байдаг юмсанж. Тэрнээс хойш энэ шүлгийн зарим нэг мөр, бадгууд миний санаанаас гарахаа больчихсоныг одоо л нэг эзэнд нь дуулгачихъя, биеэ тоочихгүй нь лавтай. Мөн л шуудхан хэлэхэд, миний санаанд хэр баргийн шүлэг, зохиол хүрдэггүйг уран бүтээлийн хүрээнийхэн тун сайн мэднэ дээ…

Харин дээрхи шүлэг бол үнэнхүү агуу л даа. Цөөхөн хэдэн шадыг нь л би энд сийрүүлсэн болохоос биш, бүгдийг нь уншваас ухаарлын туйлд хүрчих юм шиг бодогдоно. Төгс төгөлдрийн шалгуур гэж болмоор. Гэвч сонингийн нүүр бол Мэнэнгийн тал биш болохоор тэр бүхнийг жишээ татан задалж хэлж өгөөд байх зай даанч алга. Монголд уран зохиолын судлал, шүүмжлэл гэж нэг юм байдаг бол судлаад, задлаад залуу уншигч, уран зохиол сонирхогчдын нүдийг нээх нь тэдний л шууд үүрэгсэн. Даанч тийм юм байхгүй болохоор манай уншигчид ёстой л өнөөх “Ойд төөрсөн сармагчин” шиг. “Оргиниаль” гэдэг шиг. Ерөөсөө л Мэнд-Ооёогийн бүх л шүлгүүд наран гаригаас гэрэл сүвлэсэн юм шиг иймэрхүү аястай (Гол усны чулууг хүүхдүүд царгил хөгжим болгоод, ган цохилуур шүргэх ялдар “Дөрвөн цаг” налайгаад), иймэрхүү ухааралтай (Юм бүхэн таны тулд найрсан оршихын учир юу санаснаа амжиж бүтээ гэж он цаг нисэн ирнэм), иймэрхүү зураглалтай (Амгалан үдшийн ухаа ягаан уулсын сэрвээгээр алтан хараацай дөлөн жигүүртэй нисэлдээд). Жинхэнэ сонгодог (классик) шүлэг л иймэрхүү байдаг билээ! Өөрийгөө рекламддаггүй атлаа сонгодог жишгийн юм чимээгүйхэн л хийгээд явдаг хүн хэдийвээр цөөхөн юм гаргалаа ч гэсэн тэдгээрээс нь оюуны бяр амтагдаад, ухааны гүн мэдрэгдээд, яахын аргагүй зангаргаа харуулаад байдаг юм.

“Мэргэд мэргэдийн зуур зохьюу.
Мунхгууд мэргэдийг хаана мэдхүн.
Алтнаас дээр үнэт зандныг
Мунхгууд нүүрсэн болгосныг үзэдхүн” гэсэн хоёр шад “Субашид”-ад байдаги юм билээ.

Дарьганга нутгийн унаган хүү Гомбожавын Мэнд-Ооёогийн “Алтан-Овоо” хэмээх уянгын том хүүрнэл зохиолыг нь мэдэхгүй хүн Монголд байхгүй ч байж мэднэ. Зүйрлэвээс, Расул Гамзатовын “Миний Дагестан” шиг онгод авъяас, шасдир цадигийн яндашгүй арвин судар билээ. Хуудас бүрээс нь түмэн цэнхэр мөнгөн нуур мэлтэлзэж, мянган жаахан мэнгэн булаг ундарч, монгол өвгөдийн сургааль сонсогдоод, хос хосоороо хунгууд цойлон нисэлдээд, талын бор толгод өндөс өндөс хийгээд, туурайт хүлгийн дуун үүрсээд, монгол үгийн ширгэшгүй баян сангаас атга атгаар нь утгаж аваад улаан нүүр лүү цацах адил бөлгөө. Уншаагүй нь нэг удаа бариад авагтун, уншаад эхэлбэл дахиад заавал хоёронтаа унших нь магад! Тэгээд ч, уншигддаггүй номыг гурвантаа хэвлэнэ гэж байдаггүй юм даа. Сайхан хүн, сайхан бүтээлд үг хайрладаггүй цагаан сэтгэлт миний тойруулан дурдаж буйг минь анзаарсан бол, тэр ном гурав дахь удаагаа хэвлэгдчихээд байгаа юм шүү.
“Монгол шүлгээс цаанаа л нэг сайхан уужим агаар сэнхийгээд, сэтгэл зүрх сэгхийгээд явчихдаг, бачимдал, бухимдал гэж огтоос байдаггүй гэж гадаадынхан ярьдаг” хэмээн Их Урианхай гуай хуучилж байна лээ. Үүн лүгээ нэгэн адил, Мэнд-Ооёогийн дээрхи шүлэг юун тэр Тайваний найрагчийн сэтгэлд байтугай, талын монгол миний ч зүрхэнд эртэн цагийн нэгэн их бичгийн мэргэний үлдээсэн бүтээл лүгээ адил оршчихсон юм. Пушкины хэлснээр, Мэнд-Ооёо бол хэзээ ч “дэггүй шүлгээр цагаа барахгүй” хүн. Түүний шүлгүүд бас хэзээ ч “индрийнх” байж чадахгүй. “Индрийн” шүлгийг билэг танхай онгодтой хүн бичдэг болохоос, “бодлогоширдог”, “дотогшоогоо ариусдаг” түүн шиг хүн бичдэггүй юм. Түүнийхээ харгайгаар хэзээ ч “Болор цом” авахгүй! Харин яруу найргийг авъяас, онгодтой хүмүүсийн уралдаан, урцалдаан биш, гүнзгий яруу сэтгэлгээний эталон болгодог Дэлхийн Урлаг соёлын академи бол “Алдрын навчин титэм”-ээ өгдөг юм байна. “Хэлсэн хийснэ, бичсэн үлдэнэ” гэгч энэ.
Хэтийдсэн гэмээр гүн сэтгэлгээтэй, туждаан ухаарлын түлхэцтэй, мөнх хийгээд мөнх бусын тухай эргэцүүлэл, эх орныхоо хэзээ ч уйдамгүй гайхамшигт биширсэн, бараг л бөөгийн дуудлага гэмээр энэ ба хойд насны гэрэл гэгээтэй дээрхи шүлгийг тухайн үед нь Монголын яруу найргийн хүрээнийхэн хэр хүлээж авсныг хөдөөгийн би сайн мэдэхгүй. Ямар ч байсан, Дашбалбарын “Хүмүүс ээ, бие биеэ хайрла” гэдэг шүлэг шиг, яруу найргийг тоодоггүй хүний ч зүрхэнд хоногшиж чадаагүй нь харамсалтай. Балбар шиг догшин хувилгаан л төгс төгөлдөр юмаа хүмүүсийн тархинд хүчээр аваачаад “шаачихдаг” болохоос биш, Мэнд-Ооёо шиг “Минийх, минийх” хэмээн дуугарахыгаа амны алдас хэмээн заншилсан хүн бол үүнээс сайн юмаа ч хүнд хүргэж чадахгүй л дээ. Ер нь төгс юмыг он цаг нисэн одсоны хойно олж хардаг юм байна. Сая Нобелийн шагнал авсан физикийн хоёр эрдэмтний тэр дижиталь техникийн үндэс, шилэн кабелийн онол л гэхэд аль тэртээх 1966 онд хийгдсэн зүйл шүү дээ. Оюунлаг хүмүүст он цаг хоргодохын учир энэ!

Гурав. “Алдрын навчин титэм”
Одоо жаахан албан ёсны хүүрнэл рүү орцгооё. Манайхнаас ялгаатай нь гэвэл, “сонсож биш, уншиж чаддаг” хөгшин европынхон сонгодог чанарын юмыг өөрсдөө таньчихдаг юм билээ. Тэд эхнэрийнхээ дээлийг нөмөрч өглөө гараад мориныхоо уяан дээр очоод босоогоороо шээчихдэг ч юм уу, огторгуй сансрын эрчим хүчийг бөөгнөрүүлээд буулгаад ирдэг пирамид шиг хэлбэртэй мод, эсгий сууцанд бүгдээрээ хамт унтаж байдаг манайхны “агуйн” ёс заншлыг биш, сэтгэлгээг нь сонирхдог, үнэлдэг болж. Манайх шиг ахуй, соёлын хувьд европжсон нүүдэлчид дэлхийгээр нэг байж л байна.
Бидний сэтгэхүй л гайхалтай өвөрмөц. Тиймээс ч Буддын шашны сэтгэлгээнд орох гээд гүйлдээд байдаг болсон юм. Шашин, шашны дундаас Буддын шашинд мухар сохроор итгэх (фанатикдах) биш, ердөө л хамгийн зөв сэтгэлгээтэй гэдгийг, Буддын шашны сургааль дорнын ард түмний сэтгэлгээгээр төрсөн, цаг үргэлж тэр л сэтгэлгээгээрээ баяжиж байдаг гэдгийг ч сайн мэдэх болж. Хүн төрөлхтний аврал нь тэр юмсанж. Үүний хамгийн наад захын жишээ гэхэд 2005 онд Лос-Анжелес хотод болсон “Бурханы хайр” сэдэвт яруу найргийн наадмын тэргүүн шагналыг Мэнд-Ооёогийн “Хуучин сүмийн дээгүүр саран мандах цаг дор” хэмээх шүлэг шүүгчдийн 100 хувийн саналаар авч, тив дэлхийн найрагчид мөргөх нь холгүй болсон гэдгийг хамт явсан хүн нь хүүрнэж билээ.
“Гадаадынханд мэдүүлэхийн тулд гайгүйхэн шүлгүүдээ гадагш нь орчуулуулахыг бод” гэж Галсансүхэд (модернист шүлгүүдийг нь за даа, мөн европынхон ч шүтнэ дээ) ч, Баяржаргалд (гариг эрхэс, сансар орчлон, бас салхин сарны явдлын тансаг үгтэй шүлгүүд нь их сайн) ч дандаа захиад байдаг учир минь энэ. Тэр залуус ч юм уу, эсвэл монгол яруу найргийн хан бүргэдүүд Бавуугийн Лхагвасүрэн, Дамдинсүрэнгийн Урианхай абугай нар нэгэн цагт Нобелийн шагнал авчих ч юм бил үү? “Аймгийн найрагч яах вэ, улсдаа л гар!” гэж Чойном хэлдэг байсан гэдэг шиг, Монгол яах вэ, дэлхийд гарахын тулд Нобелийн эх нутаг-Европод уран бүтээлээ сайн таниулах хэрэгтэй юм. Их үндэстний инерци гэж нэг юм баймаарсан даа.
Чухамхүү монгол яруу найргийг гадаад ертөнцөд мэдүүлэхсэн гэж 10 хол гаруй жилийн өмнөөс нэгэн үзүүрт сэтгэлээр зүтгэсэн хүн бол Мэнд-Ооёо гэдгийг манайхан төдийлөн сайн мэдэхгүй. 1995 оноос Дэлхийн яруу найргийн их хуралтай холбоо тогтоосон Мэнд-Ооёогийн зуучлалаар сүүл үеийн манай олон олон зохиолч, яруу найрагчдын бүтээл Австрали, Африкаас бусад тивийнхэнд хүрсэн. Төвлөрсөн удирдлага задарснаас хойш манай улсын цаанадаж гэхэд Соёл, боловсролын яам, наанадаж гэхэд Зохиолчдын Эвлэлийн хорооны гадаад харилцааны ажлыг ганцаараа шахуу нугалж байгаа газар бол түүний удирдсан Соёл, яруу найргийн академи гэхэд болно. Хоёрхон жилийн өмнө Дэлхийн яруу найрагчдын их хурал Улаанбаатарт болсон нь ч үүний тод жишээ. Хичнээн яруу найрагч нутагтаа очоод Монголын тэнүүн тал, ахуй заншлын тухай бүтээл туурвисныг болон туурвих гээд онгодоороо дуншиж явааг хэн мэдлээ.
Шилмэл шүлгийн түүвэр гэсэн утгаараа урьд нь сонсогддоггүй байсан Испанийн яруу найраг, Төв Азийн яруу найраг, Францын яруу найраг, Энэтхэгийн яруу найргийн бие даасан түүврүүд (Орос, Хятад, Японых бол бүр ч ойлгомжтой) Соёл, яруу найргийн академийн ачаар монгол хэлээр хэвлэгдлээ. Хүн төрөлхтний соёл, утга зохиол, яруу найргийн өв санг монголчууддаа тасралтгүй таниулах их “бослого” эхэлжээ. Монголын орчин үеийн яруу найргийг англи хэл рүү буулгах төсөл хэрэгжүүлж, Саймон Смит гэдэг монгол сэтгэлгээтэй орчуулагч залууг Англиас эх орондоо урин ирүүлж хичнээн ч олон ном гаргав даа. Лав л миний мэдэхээс Явуухулан гуайн, Ж.Дашдондог гуайн, Дашбалбар, Бавуудоржийн англи түүвэр гарчихсан, Нямсүрэнгийнхийг бэлдэж байгаа, Бавуудоржийнх бас испани ч гэл үү, итали ч гэл үү хэл рүү орчуулах захиалгад орчихсон гэж байгаа. Тэр хүү нэг л сайхан юм дуулгаж таарна. Ооёогийн өөрийнх нь бүтээлүүд л гэхэд дэлхийн 30 гаруй хэл рүү орчуулагджээ. “Монголын уран зохиолын дээж”, залуу яруу найрагчдын шүлгийн түүврийн “Нэг их том цагаан заан” гээд лут бүтээлүүд англи хэлтнүүдэд хүрчихсэн байгаа. Энэ мэтээр хөрвүүлээд л хэвлээд л байвал хэнийх нь бүтээл Монголоос өөр газар “нутагших”, хэнийх нь бүтээл сонгодог болохыг гадаад ертөнц биднүүсээр заалгахгүй. Тэр газарт жалга, довын үзэл, “жаран хар”-ын танил, “хүүе хаая”-ын дохио, хээл, хахуулийн цутгалан гэж байхгүй.
Мэнд-Ооёод олгосон “Алдрын навчин титэм” ийм л учиртай юм даа. Оросоор “Лавровый венок”, англиар laurel (laureate, лауреат –шагналтан гэдэг нэр ч ийм л язгууртай) буюу монголоор бол амьд лаавр модны навчсыг сүлжиж хийсэн “Алдрын навчин титэм”-ээр шагнуулсан хүнийг (Олимпийн аваргууд, яруу найрагчдыг л голдуу шагнадаг журамтай байж) эртний грекүүд олонд харуулах гээд гар дээрээ өргөөд гудамжаар явдаг байсан юм гэнэ лээ. Юлий Цезарь халзарснаа нуух гээд лаврын навчин титмийг алтаар дуурайлган урлуулаад тэргүүндээ асаадаг болсноор нэгэн үе нэр хүндийг нь бууруулсан нь харамсалтай ч, дулаан уур амьсгалтай газар нутагт ургадаг, гайхалтай анхилуун үнэртэй, шүлс асгарам амттай мөнх ногоон навчтай лаавр хэмээх (Монгол нутагт байдаггүй хирсэнд хүртэл монгол нэр өгчихсөн мөртлөө яагаад түүнийг манайхан “лаавр” гэсэн нийтлэг нэрээр нь үлдээснийг бүү мэд) модыг грекүүд л анх алдар хүндийн онцгой тэмдэг болгосон цадигтай. Манай эриний өмнөх Олимпийн наадамтай хамт мартагдаад байсан тэрхүү “Poet Laureate” хэмээх хүндлэлийг 1389 онд Английн эзэн хаан дахин сэргээж, тухайн үеийнхээ алдарт найрагч Жеофрей Чосерт (Чингис хааны тухай түүний бичсэн “Дээдсийн үлгэр” хэмээх зөн билгийн туульсын найраглалыг нь нэрт дуун хөрвүүлэгч Дамдины Бямбаа бээр англи хэлнээс монгол руу яруу сайхан буулгасан билээ) анх олгож, бүтэн жилийн уух дарсыг нь хааны сангаас гаргадаг байжээ. Америк руу хөөгдөн гарсан Оросын тэрс үзэлтэн Иосиф Бродскийг бид нэгэн үе “Конгрессын яруу найрагч” гэсэн хэргэм авсан гэнэ, манай Улсын Их Хурал шиг тийм орон тоо гаргаад байдаг ямар хачин мангар газар вэ?” гэцгээж байсан чинь уул шугамандаа бол Конгрессын Номын сангийн яруу найргийн зөвлөлөөс (Зарим улсын номын санд тийм зөвлөл хүртэл байдаг юмсанж) уншигч олны саналын үндсэн дээр олгодог Америкийн “Poet Laureate” хэмээх шагнал агаад 35 мянган доллар дагалддаг юм билээ. Харин Дэлхийн Урлаг, соёлын академи 1969 оноос “Poet Laureate” цолны диплом, алтаар урласан “Алдрын навчин титэм” олгож эхэлсэн нь нэг ёсны Олимпийн аваргын дайтай шагнал, хүндлэл агаад түүнийг өнгөрсөн сард хүртсэн манай Мэнд-Ооёо бол хуруу дарам 10-аадхан хүний нэг болжээ.

“Магнайд цацардаг бадмааргийг
Өлмийд шигтгэдэг ёс байхгүй.
Манлайд гардаг бүжигчнийг
Дагуулд гаргадаг дэг байхгүй” хэмээн Жагарын орны их мэргэн Вишнү Шармаа өдгөөгөөс 1600-гаад жилийн өмнө “Панчатантра”-гаараа сургасныг билэг мэргэн дээдэс маань 700-гаад жилийн өмнөөс монгол руугаа буулгажухуй.

Дөрөв. Төгсгөл
Түүнийг, түүгээр уламжлаад Монголын яруу найргийг одоо дэлхийн яруу найргийн ертөнц андахгүй болжээ. Тэрбээр монгол яруу найргийг дэлхийн дэвжээнд гаргасан нь Ази, Африкийн зохиолчдын “Лянхуа” шагналыг хүртсэн Сономын Удвал агсан, монгол уран зохиолчийн авъяасыг герман хэлтэнд анх таниулан бишрүүлж Шамиссын шагнал хүртсэн Чинагийн Галсан абугай ч юм уу, дэлхийн эмэгтэйчүүдийн шатрын шилдгүүдийн нэг Мөнгөнтуул охин, саяхан дэлхийн оюуны наадмаас алтан медаль хүртсэн Хатанбаатар гэдэг хүүгийнхээс дутахгүй гавъяа юм. Манайхан Олимпийн аваргуудтай болсон нь хичнээн сайхан. Гэвч бас “Биеийн бяраар нэгийг ялна, ухааны бяраар мянгыг ялна” гэгчээр “Алдрын навчин титэмт” яруу найрагчтай болсон нь бүр ч сайхаан. Их үндэстний маань инерци эргээд хүчээ авчихав бололтойдог шүү!
“Шүлэг минь-хүлэг минь чи бидэн хоёрт дэлхийн дэвжээ хэрэгтэй” хэмээн их Явуухулан дуу алдсан нь цаанаа л учиртай билээ.

2009.10.01
Өнөөдөр сонин, 2009.12.23 Лхагва №295 /3858/