Д.Цэвээндорж
Доктор (Ph.D), дэд проф.
Утга зохиол судлагч, шүүмжлэгч 

Монголын яруу найргийн түвшин дэлхийн сонгодгуудын хэмжээнд дөхөж буйг хоёр мянга гаруй жилийн түүхтэй бичгийн сонгодог зохиолын уламжлал маань батална. Энэ үйлсэд Г.Мэнд-Ооёо найрагчийн оюуны бүтээлч үйл ажиллагаа, онгодын үзэл баримтлал бүхий уран бүтээлүүд онцгой үүрэг гүйцэтгэх боллоо. Нэрт яруу найрагч О.Дашбалбар агсан яруу найргийн үнэт зүйлс, улс үндэстэн, шударга байдлын төлөө тууштай тэмцэж байсан бол уран бүтээлийн нь анд Г.Мэнд-Ооёо нүүдэлчдийн яруу найргийн өв соёл, үнэлэмжийн асуудлыг дэлхийтэй хөл нийлүүлэх санаархлаар даруухан зүтгэж буйгаараа мөн чанар нь ижил байна. Учир нь түүний хожмын шүлгүүд уран бүтээлчийн ааш аягийг тодорхойлсон, зөн сэрэхүйг нь зарлан тунхагласан, гуравдугаар төлөөний хэлбэрээр болон өгүүлэгчийн хэл, уянгын дүрийн зохиомжит урлалаар яруу тайлал хийж буй нийтлэг туурвил зүйн онцлогтой бүтээгдэх болсон юм.

“Өвгөдийн ёс билгийн дээвэр дор
Өөрийн намбатай явсаар өлийн даваанд гарюу
Усан борооны дүнчүүр тарни шиг дуслаар
Учигт сүвлэх ганцхан бадаг мэтгэюү” (1993) хэмээн уран бүтээлийн чин зорилгоо урнаар дэвшүүлсэн нь зохиолчийн хөдөлмөр, хүсэл тэмүүлэлтэй нь эрхгүй холбогдож байна. Энд түүний дөлгөөн зан төлөв шүлгийн нь амь, амьсгаа болон саруулсдагийг “өөрийн намбатай явсаар…” гэснээс тодорхой үзэж болох бөгөөд утгын сэжимд яргасан богино хэлбэрийн шүлэг бичих болсны тайлал болон харагддаг.

Энэ мэт Г.Мэнд-Ооёо найрагч бодролоор яруусгаж боловсролоор ухаажсан шүлгүүд тэрлэж энгийн үгсүүдэд амь тээлгэдэг нь дэлхийн чиг хандлагад дөхүүлсэн нүүдэлчдийн яруу найргийн өвөрмөц сэтгэмж болон бууж байна. Өөрөөр хэлбэл далд сэрэхүй, сэтгэлгээний алслал дахь утгыг шүтсэн сэтгэхүйн, бясалгалын найраг бүтээдгээрээ дорно дахины яруу найраг өвөрмөц сэтгэмжлэлийн онцлогтой гэж болно. Тиймээс

“Өнө эртний өвгөд минь элэр балрын цагт
Өвсөн өмбүүлээ орхиод нүүж одсон буурийг
Тэнгэрийн дуут сум хүрэл зэвээр онгилсон
Тэртээх он жилүүд дэрсний үндсэнд нойрсчээ” (Шинэ нутаг) гэсэн ахуйлаг дүрслэлтэй найраг туурвиж уран бүтээлчийн итгэл үнэмшил, чин зорилгыг дэвшүүлсэн агуулгатай шүлгүүд бүтээж эхлэсэн юм. Тухайлбал

“Талын хөх уулс морин зэрэглээнд сундалдаад
Танил өвгөд шиг мордож буун, мордож буун айсуй
Зээрд азаргатай адуу алтан хараацайд ээрүүлэн
Зээгт нарийн хэцээр дэргэж цогин, дэргэж цогин айсуй” гэх зэргээр ертөнцийн юмс үзэгдлийг урнаар цэцэлж уянгаар яруусгасан өнөө цагийн түгээмэл туурвил зүйн зэрэгцээ дэлхийн дэвжээг санаархсан Б.Явуухулан багшийнхаа хүсэл зорилгыг гүйцэлдүүлэх санааны утгыг гэрэлтүүлж байна. Энд нэг талаар талын хөх уулсыг монгол найрагчид хэмээн үзвэл морин зэрэглээ буюу монгол шүлгээр жигүүрлэн дэлхийн сонгодог яруу найрагт танил өвгөд шиг ялгаран содонсож мордож буун, нэг хойморт нь завилаад нэг хаяанд нь бараадаж буй өнөөгийн дүр зургийг дүрсэлсэн мэт. Мөнөөх зээрд азаргатай монгол найрагчид суурин соёл иргэншилд эргэцэн саатаснаа утгын нарийн харгуйгаар дэргэж цогин буй бөлгөө.

Энэ мэтчилэн “Зуны дунд сард шар бүрдэнд болох яруу найргийн наадмын урилга” хэмээх эл шүлгийн нүүдэлчдийн өрх бүрийн багачуудын дотоод уянга, далд санааг энэ агуулгад төвлөрөн тайлан уншиж болохоор байна.

“Одтой тэнгэр шиг торгоор шинэ дээл оёулъюу
Ончтой хэдэн шүлэгтэйгээ онгодын сүмд заларъюу
Арилсан мананы дараах солонгонд эс шимтэх
Алган дээрх хорвоог билгийн нүдээр шинжих…” (1996) хэмээн уянгат дүрслэл, утгын цараагаар сүүл давтан ижилсүүлж утгыг цогцлоодог туурвил зүйтэй юм.

“Өдгөө би түмэн оньсого, мянган сүлжээ
Үлэмж нь далайдаа живсэн мөсөн уул
Оюун сэтгэл, зүрхнийхээ гүнд далдмал
Онгод бадраах эх орныхоо сүлдэнд нуугдмал” (1980) гэж яруу найрагчийн дотоод ертөнцийн далдлаг, битүүлэг мөн чанарыг онцлон сэрэхүйн чинадад гүн утгаар багцалсан гүнзгий урлал, яруу тайллаар өөрийгөө нээх эрдмийг шүлэглээд

“Орчлон ертөнц надад найрсан нуугднам
Оюун сэтгэл, зүрхний минь гүнд нуугднам
Юм бүхэн, мөч бүхэн намайг нээнэм
Ертөнц надаар дамжин өөрийгөө нээнэм” (Нээхийн утган хэлхээ) гэж найрагчийн оюун санааны ертөнцөөр тайлал хийжээ. Ийнхүү үгийн ончтой зохирол, яруу таацал бүхий хийгүй, энгүүн хүүрнэл түүний яруу найргийн мөн чанар ажээ. Бас үзэгдэл юмсын дотоод учир шалтгааныг нээхийг эрмэлзсэн гүн бодрол, содон туршилтаар жигүүрлэсэн (Уулсын дүрийг тайлахуй гэх мэт) урлахуйн арга хэлбэр, мэдрэмжийн уран бүтээл онцгой байртай юм.

Уулс уйтгараа тайлж манан будангаа хөөн урт урт салхиар гэнэ гэнэ шүүрс алдаж буйг олзлон сэтгэж, онцлон дүрслэхдээ
“Моддын үзүүр үл мэдэг ганхасхийхэд
Норсон мөчрөөс тэнгэрийн нулимс под под унана
Арилсан мананы улаан бургидас агаарт сацрахад
Алтан үзүүртэй наран бийр, өнгө бүрийг түрхэнэ” хэмээн яруу найргийн сонгодог зарчмаар амьдралд байдаг энгийнийг гайхалтай урнаар цэцэлсэн агуулгын төвлөрөлтөнд шүтэгддэг туурвил зүй ажиглагддаг.

Алтан дарь овоог амьтан хүнгүй авран ивээгч, асралт тэнгэр хэмээн аргадан тайж, шүтэн дээдэлдэгийн адил түүний найраг шүлгүүд XXI зууны монголын яруу найргийн алтан овоо болон сүндэрлэж уянгын үлгэрлэл, ухааны их долгилол болон ялгарсаар байна. Түүний бүтээлээс “алтан овоо ертөнцийн багасгасан дүр”, “нүүдэлчин айлын гал голомт ертөнцийн төв мэт” гэсэн жинхэнэ монгол ахуйн бодрол сэтгэмж нуугдаастай. Энэ бол нүүдэлчний гэрт төрж өссөн найрагчийн хүсэл мөрөөдлийн утга юм, гэрэл гэгээ нь юм аа.
Юмс бүр хоорондоо ийм учир шалтгаан, дотоод зохицолтойг

“Бэлчээрт адуу янцгаахад хөхүүрт айраг шуугих
Тэнгэрт одод анивалзахад тулганд гал инэвэлзэх” гэж урнаар холбон шүтэн барилдуулж
“Ус болоод галыг золгуулж уураг цай болгох

Уг чанартаа буй юмс утгын бөмбөрцөгт эвсэн бүтьюү” гэж эрхилэн сэтгэж, эвцүүлэн нийтгэжээ. Утгын бөмбөрцөгт бүх зүйл агуулагдах, эс бөгөөс дэлхийн бөмбөрцөг өөрөө утгын бөмбөрцөг ч байж болохыг тарааж нэг, хурааж нэг зангидсан гэж болохоор юм. Энэ бол Г.Мэнд-Ооёогийн яруу найргийн шинэ ертөнц болой.

“Юм бүхэн өөрийн байрандаа, мөн чанартаа зохистой
Юмбүү хөх уул нь уйлахад бүрэлзэж, дуулахад дүрэлзэх
Ямбуу цагаан үүл нь гунихад сэмэрч, мишээхэд намирах
Юм бүхний энгийн чимэг нь энгүй утгыг хадгалюу” гэсэн ижил авиа, төсөөт үгээр бүрэн толгой холбож шадын дунд зэрэгцүүлэн туурвисан нарийн урлалаар гүн санаа, гүнзгий утгыг багцалсан юм.

Ингэж яруу найргийн төрөл зүйлүүдэд хүч сорьсон ч түүний дуулиуд дүрслэл султай, санаа цомхон, шийдвэрлэсэн утгагүй буюу бүхэлдээ урлал дутуу туурвисан нь байх бөгөөд онолын нэрийтгэлийн хувьд ч алдаатай, эндүүтэй нь бий. “Шөргөн шар атны туурь” хэмээх хүүрнэл тууриа “найраглал” хэмээн нэрийдсэн, “Нутаг буюу гүйсэн унаганы дууль” тэмдэглэлээ “ностальгия” гэж эндүүрсэн, “Дөчин нэгэн хунгийн дууль” хүүрнэлээ “клип-найраг” гэж гүтгэсэн, “Гэгээн зүгээс морьтон айсуй” эссегээ “понарам найраг” гэж онолдсон зэрэг нь төрөл зүйлийн хэвшиж тогтсон нэрийтгэлийн хувьд зохирохгүй байна. Хэдий ингэж онолын шинэ төрөл зүйлээр туршилт хийж буй нь уран сайхны зохиомжит эрлийн нэг хэлбэр боловч тийнхүү ялгагдах туурвил зүйн шинж үгүй, монгол гадаад хэлээр хольж хутган гүжирдсэн нь байна.

“Нүүдлийн шувуудыг нутаггүй гэх нь
Нүдээ ер олоогүй үгээ
Төөрөг тавилангийн эрхээр явахад
Төрөлх орондоо эгдэг юм” (Тогорууны дууль) гэх зэргийн хүүрнэн тоочиж төлөөлсөн үгээр үлбэгэр дүрсэлсэн, “төөрөг тавилан”, “төрөлх орон” мэтийн хамаагүй үгсийн цуглуулга төдий тоочлого ажиглагдана. Бас

“Тэс ондоо санаа гаргаж
Тээж ирсэн үр-өндөгөө
Хөл хүрэхгүй газар нуухыг
Хэн ер нь байг гэхэв дээ” гэх буюу
“Сүүгээр амалдаггүй жигүүртний өндгөнд
Сүүдрээ тусгахад хиртдэг гэсэн
Сануулга үг байсаар атал
Саваагүй нэг нь санаа авсангүй” (1990) гэх зэргийн амьдралд байдаг энгийн санааг ур муутайгаар улигласан сул шүлэглэл бий юм. Энэ нь харьцангуй эрт үед бичигдсэн монгол ахуйн дүрслэл бүхий төрөлжсөн шүлгүүдийн сонгомол эмхтгэл болсон “Тэнгэрийн хаяанаас нүүдэлчин айсуй” (2002) түүврийн нь чансааг буурахад нөлөөлжээ. “Биднүүс” гэж энгийн үгээр бичдэг онцлог байвч “Мануурна” гэсэн “шинэ” үгээ шүлэгт ч тэр, үргэлжилсэн тэмдэглэлдээ ч мөн давтан нуршсан нь өөрийгөө давтах сөрөг хандлагыг бий болгож байна.

Гэхдээ найрагчийн өвөрмөц мэдрэмж, содон туршилтаар
“Гэрлийн бор шувууд намайг уриалж
Гэгээн өглөөг эртэсгэнэ
Гэрэлт өдрийг уртасгана” (1985) гэж санааны эерүүлэл, зохиомжит шийдлээр дэвшүүлсэн уран онцлол хийгээд

“Нарны нэгээхэн цацраг голын усыг сүвлээд
Чулуунаас нь ойхдоо үлэмжийн гялбаа гялбуулдаг
Насны туршид харсан энэ мэт гэрэлт агшин
Чухамхүү, амьдралын минь хором бүрийг гийгүүлдэг ээ!” гэсэн тарни шившсэн мөрүүдийг “Ямар сайхан яруу найраг вэ Мэнд-Ооёо ахаа, яасан гайхалтай онч вэ?” хэмээн шагшихад хүргэдэг юм.

Шөнийн гэгээ, саруулхан үдшийн ажин түжин, амгалан тайвныг тэрбээр “цагаан шөнө урсана…” гэсэн цогц утгад төвлөрүүлэн бадаг холбон давтахдаа мөн чанарыг нь зүслэн, мөнхийн хөдлөнги цаг хугацааг урсаж буйгаар буюу утгын өөр бодомжинд аваачин уран нээлт болгож чаддаг уран сайхны эрэл нь анзаарагддаг. Ингэж нүүдэлчдийн сонгодог бичгийн уламжлалыг баримтлан аяс сэтгэхүй, сэтгэлгээний аглагаас урссан найраг бүтээдэг онцлогтой гэж болно. Тиймээс тэнгэрийн хаяанаас нүүдэллэн айсуй яруу найргийн “их жин тээлт” Г.Мэнд-Ооёогийн “утгын бөмбөрцөг” болох уран сайхны ертөнцөд нь өөрийн агуулгатай, зөн мэдрэмжтэй бүтээгдэж буй нь найрагчийн онож хэлснээр нүүдэлчдийн яруу найргийн “он цаг нисэн нисэн ирнэм”, бас “нисэн нисэн одном” за гэсэн оюун дүгнэлтийг эрхгүй төрүүлж байна.