Г.Мэнд-Ооёогийн  “Цаглашгүй гэрэлт” нэртэй яруу найргийн номыг хятад, англи, монгол хэлээр Тайваны Poemculture хэвлэлийн газраас Тайпей хотноо эрхлэн хэвлүүлсэн билээ. Уг номын нээлтэд Белгийн Их сургуулийн доктор, утга зохиол судлаач Ши Чаоины тавьсан илтгэлийг энд толилуулж байна.

(Г.Мэнд-Ооёогийн “Цаглашгүй гэрэлт” шүлгийн түүвэрт сэтгэгдэл бичих нь)
ШИ ЧАОИН
/Белги Улсын Louvain Их сургуулийн доктор/

Оршил:

Өнөөдөр миний бие Монгол Улсын яруу найрагч Г.Мэнд-Ооёогийн Тайваньд хийж буй шинэ номын баярт уригдсан завшаанд түүний “Цаглашгүй гэрэлт” шүлгийн номын талаархи өөрийн сэтгэлд буусан санаануудаа хуваалцах гэсэн юм. Хамгийн түрүүнд буусан санаа гэвэл яруу найрагчийн гэрэлт хэмээх үг чухам юуг өгүүлж буй? Монгол нутгийн өргөн уудам тал Монгол яруу найрагч Г.Мэнд-Ооёогийн гэрэлт юм болов уу? Үүний нэгэн адил Тайванийн далайн эрэг, өмнөдийн сүм, Номхон далай гүн цэнхэр ус, яруу найрагч Юй Си-гийн цаглашгүй гэрэлт юм болов уу?

Нэг. Яруу найрагч өнөөдөр чухам ямар үүрэгтэй вэ?
Г.Мэнд-Ооёогийн шүлгийн түүврийг уншиж дуусахад миний сэтгэлд хамгийн түрүүнд буусан зүйл бол XX зууны нэрт философич Мартин Хэйдгерийн алдарт бүтээл болох “Ойн харгуй зам”/Holz wege/ -ын нэгэн үг байлаа. Тэрбээр “Энэхүү ээдрээтэй эрин үед яруу найрагч хүн чухам ямар үүрэгтэй вэ?” хэмээн өгүүлсэн байдаг.
Мэдээж Хэйдгерийн өгүүлсэн “энэхүү ээдрээтэй эрин үе” гэдэг нь улс төр, эдийн засаг, шинжлэх ухаан, техник технилогид гүн нэвчсэн одоогийн бид нарын амьдран буй энэ эрин үеийг хэлж байгаа юм. Учир нь өнөөдрийн энэхүү худалдаа арилжаа, шинжлэх ухаан, техник технологийн иргэншилд бид нарын нэвтрүүлж буй технилоги, арилжаа худалдааны бүтцийн хэлбэр түүний хэрэгжүүлэлт өдрөөс өдөрт улам нарийн төвөгтэй болох тусам амь амьдралаас биднийг улам бүр холдоход хүргэж байна. Өөрөөр хэлбэл “яруу найргийн” уг утга, мөн чанараас улам холдоход хүргэж байна…

Иймд Хэйдгерийн “Энэхүү ээдрээтэй эрин үед яруу найрагч хүн чухам ямар үүрэгтэй вэ?” хэмээн асуулга тавьсан нь энэ бизээ.

Гэвч Г.Мэнд-Ооёогийн яруу найргийн түүврийн эхний шүлэг болох “Нээхийн утгын хэлхээ” шүлгийг уншаад яруу найрагч бидэнд өнөөдрийн энэхүү ээдрээтэй эрин үед яруу найрагч хүн чухам юу хийж чадах талаар нэгийг бодогдуулам санаа олж авлаа. Тухайлбал: “Нээхийн утгын хэлхээ” шүлэгтээ шүлэглэсэн нь:

Өнөөг хүртэлх хорвоон түүх намайг бүтээж нээнэм
Өнөө миний амьдрал тэмцэл өөрийгөө тодруулж нээнэм
Ая дуу найраг шүлэг минь намайг бүтээж нээнэм
Ардынхаа сэтгэлд хүрч чадвал өөрийгөө илчилж нээнэм
Хэдийгээр яруу найрагч энэ шүлгийнхээ эхний хэсэгт өөрийгөө тайлагдаагүй оньсого, ойлгоход бурх уулзвар зам, арвин их усыг өөртөө агуулсан мөст уултай зүйрлэвч, шүлэг яруу найргаас түүний сэтгэлд оршсон нандин нууцыг харж болно. Өнөөдрийн энэхүү ээдрээтэй, хүнд бэрх эрин үед яруу найрагч хүн юу хийж чадах талаар л бидэнд өгүүлж буй мэт. Энэ нууц энэхүү түүврийн 15-р шүлэг “Гэрэлтэх агшин бүр” шүлэгт дүрсэлсэнээр илэрхийлэгдэж байна.

Харанхуйн дотор л хамгийн тод гэрэл оршимуй
Бүрэнхийд л бүсгүй хүн илүү царайлаг харагдмуй
Ээмэгний шигтгээ үдшээр л гэрэлтмүй
Эмээлийн баавар шөнөөр л гялалзмуй

Гүмүда цэцэг үдшээр л дэлбээгээ нээмүй
Гүйгүүл морь үүр хаяаруулж янцгаамуй
Дуу сонсоход л сэтгэлийн бүрэнхий туяармуй
Дурласан цагтаа л хүн хамгийн их гэрэлтмүй

Үүлэн чөлөөний нар л хамгийн хурц буюу
Үйлийн үр л ертөнцийд хамгийн үнэн буюу
Од харвах агшинд л онцгой нэг гэрэл гармуй
Орчлонг гэрэлтүүлэх хүү тэр агшинд л мэндэлмүй
Энэ шүлгээрээ дамжуулан яруу найрагч маань бидэнд өнөөдрийн улс төр, эдийн засаг, шинжлэх ухаан, техник технилогийг урьтал болгогч харанхуй эрин үед яруу найрагчийн энэхүү “гэрэлт” тэрхүү ээдрээтэй харанхуй нийгмийг гэрэлтүүлж чадахыг өгүүлж байна.

Хоёр: Яруу найраг бол хүн төрөлхтөний оюун санааны иргэншлийн үндэс язгуур мөн.
Эдүгээ хүн төрөлхтөний долоо, найман мянган жилийн соёл иргэншил нь яруу найргийн бүтээлээс эхэлсэн гэж хэлж болохыг та бүхэн мэднэ. Жишээ нь: Египетийн “Нарны дуулал”, Энэтхэгийн “Ведийн дуулал, “Махабарата”, Грекийн “Илиада”, “Одессей” болон Хятадын шүлэг яруу найргийн судрууд гэх мэт дурдаж болно. Ямар ч соёл иргэншил нь философи болон шинжлэх ухааны онолоос эхлээгүй. Энэ нь хүн төрөлхтөн унаган эх байгальтайгаа улам ойртох үед түүнийг бүрдүүлж буй соёл иргэншлийн ололт амжилтын илэрхийлэх хэлбэр нь “яруу найраг” болж байгааг бидэнд тодорхой хэлж буй юм. Иймээс “Яруу найргийн иргэншил” хэмээж болно. Гол утга санаа нь хүн байгаль хоёр улам ойртох үед хүнийг илэрхийлэх хамгийн шууд хэлбэр нь яруу найраг болж байгаад оршино.

Иймд гайхах зүйл үгүй болов уу. Эртний Хятадын түүхэн ном болох “Таншу”-д “Яруу найраг ямагт утга санаа, үзэл бодлыг илэрхийлдэг, дуу аялгуу үргэлж хүний сэтгэл, эх байгалийг төлөөлдөг” гэж дурдсан байдаг.

Энэхүү “байгаль” ба “хүн” хоорондын нийцэл нь одоогийн хэллэгээр бол “хүн” нь хязгааргүй “эх байгаль”-д нийцэн зохицох хоорондын харилцааг хэлж буй юм. Мөн аугаа их философич Лаоци өөрийн “Ёс суртахууны номлол” –ын 25-р хэсэгт: “Хүн газар дэлхийдээ захирагддаг, газар дэлхий тэнгэртээ захирагддаг, тэнгэр ёс суртахуундаа захирагддаг, ёс суртахуун эх байгальдаа захирагддаг” гэж бичсэн байдаг.

Иймд “хүн” болон “эх байгаль”-ийн хоорондын гүн уялдаа Г.Мэнд-Ооёо найрагчийн түүврийн гол утга санаа болж байна. Тухайлбал: түүврийн 3-р шүлэг болох “Уулсын дүрийг тайлахуй” шүлэгт яруу найрагч оюун санаа бүхий нэгэн “уултай”адилтгасан байна.

Уулс гүн бодолд дарагдан дүнсийж
Униар будан дунд сүүмэлзэн мануурна
Урьд өмнийн түүх шаштираа санан эмзэглэв үү
Урт урт салхиар гэнэ гэнэ шүүрс алдана

Ганцхан ширхэг гандсан шар навч нь ч
Газар дэлхийн амьдралын зуун түүх ярих
Буянт их уулсынхаа ухаалаг гүн бодлыг
Буурал хорвоогийн нэгээхэн агшинд тааж ядна…

Үй түмэн танил хөх ногоон өвсөн дунд
Үзэж таниагүй шинэ цэцэг ургажээ та минь!
Өвгөн уулсын бодолд мянган жил бойжоод
Өнөөдөр биеэ олсон уран туурвил мөн үү?
Мөн түүврийн 4-р шүлэг болох “Чулууны аялгуу” шүлэгт

Чулуу дуулдаг гэж багадаа би итгэсэн болоод
Чухам шидэт аялгууг нь сонсохын хорхой хөдлөөд
Дүүжүү холын дуугий нь цаламдан олохын хүслэн
Хуучин голын сайр дагаж нэг өдөржин явлаа.

Цаглашгүй үүрдийн урсгал он жилүдийн нугачаанд
Цагийн цагт дуу хуураасаа хагацашгүй заятайдаа
Ус голынхоо чулууг хөгжим гэж бахдах юм
Угийн хайртай эх орондоо улам л хайртай болох юм.
Ийнхүү өгүүлсэн нь яруу найрагчийн өөрийнхөө амь амьдрал, зүрх сэтгэлээ чулуутай уялдуулан холбож, түүний Монгол нутгаа хайрлах хөг аялгуу бэлгэдэл “тотем” болж байгааг харж болно.
Хүн эхээсээ төрөхдөө “соёлт” иргэн байдаггүй “байгалийн хүн” байсан, харин хожим “соёлт” хүн болж төлөвшдөг. Бид бүгд “жаахан хүүхэд” байж байгаад “насанд хүрсэн хүн” болохтой адил утга нэг юм. Энэ үүднээс харахад хүн төрөлхтөний үүсэл хөгжилд уг гарал чухал болохыг ойлгож болно.

Хүний төрөлхийн мөн чанарыг авч үзвэл хүн болгон өөрийн гэсэн “хүүхэд ахуй цаг”-тай, харин аажмаар “насанд хүрдэг”.
“Түүхийн” хувьд авч үзвэл соёл иргэншлийн ололт дэвшилт нь эхлээд “уг язгуур”-аас соёл иргэншил рүү хувьсан хөгждөг.
“Илэрхийлэх хэлбэр”-ийн хувьд авч үзвэл хүн болгон эхлээд “урлагаар” дамжин илэрхийлэгддэг. Хожим нь “бичиг үсгээр” дамжин илэрхийлэгддэг болсон ажгуу.

Иймээс “хүүхэд ахуй цаг”, “төрөлх байдал” ба “урлаг” нь бид нарын хүн төрөлхтөний “уг нүүр царай” юм. Өөрөөр хэлбэл хүн төрөлхтөний соёл иргэншлийн үндэс суурь буюу эх булаг юм. Харин “яруу найраг” бол “яруу найрагч хүн”-ий сэтгэлийн илрэл. Өөр өөр нийгмийн байгуулалттай үеүүдэд ч гэсэн яруу найрагч хүн яруу найргаараа дамжуулан хүн төрөлхтөнийг өөрсдийн уг язгуур, эх булгаа мартахгүй байхыг уриалан дууддаг. Хүн төрөлхтөний хамгийн их санаа тавьж байх ёстой зүйл бол эх байгаль дэлхий, уг мөн чанартаа эргэн очих явдал юм.

Бид нэгдмэл ойлголттой болж чадаж гэмээнэ Г.Мэнд-Ооёогийн шүлгийн түүврийн 12-р шүлэг болох “Яруу найрагчийн цадиг оршвой” шүлгийн утга санааг илүү тод ойлгох учиртай.

Яруу найрагчийн цадиг оршвой

…Орийн ганц нь л бусдаасаа
Ондоо замыг оноон сонгож.
Өрлөг сайдад нь өөтэй үзэгдэн
Өөрийн үнэнийг эрж явжээ
Үүрэглэж униартсан уулсаа хараад
Үүлс уймарсан тэнгэрээ ширтээд
Яралзсан морьтнууд цэрэглэн мордоход
Яруу найргийн хүлэгтээ дөрөөлжээ
Хөрст дэлхий хөрвөж бүхийд ч
Хөвчин улс амарч бүхийд ч
Цагийн хөлд цалгарч суулгүй
Цаглашгүй үнэнийг бичиж явжээ

Гурав. Яруу найрагчийн мөхөшгүй гэрэл гэж чухам юу вэ?
“Байгаль эх дэлхий” нэг л төрхөөрөө байдгийг бид бүхэн мэднэ. харин хүн төрөлхтөн бидний сэтгэл зүрх байнга хувьсан өөрчлөгдөж байдаг. Бидний тэмцэл, зовлон нь нэг ёсны өөрсдийн сэтгэлд буй тэрхүү “бодрол” болон “ганцаардлыг” эгүүлэн олж авахын тулд байдаг буй заа. Гэвч хэзээ нэгэн өдөр тэнгэр газар, эх дэлхий энгүүн төрөлх байдлаараа бидэнд хандан инээмсэглэх үед тэрхүү бодрол, зовлон өд хийсэхтэй адил зөөлнөөр замхран алга болдог.

Цонхны цаанаа туяаран харагдах хөх уул болон үе үе сэвхийн хөвөх цагаан үүлийг одоогийн эмх замбараагүй, нүд эрээлжлэм орчин үеийн нийгмийн аж үйлдвэр, арилжаа худалдаа, техник технилоги бүхий нийгмийн цэгцгүй байдал ба эрх мэдэл, албан тушаалын төлөөх хүмүүстэй тусган харахад өнөөдрийн “ээдрээтэй эрин үе”-д амьдарч байгаа яруу найрагчийн “мөхөшгүй гэрэл” чухам ямар утга санааг илэрхийлж байгааг тодорхой харж болно.

Эртний Хятадын аугаа яруу найрагч Тао Юаньмин ийм нэгэн шүлэг бичиж байсныг сийрүүлвээс:

Оршин буй газарт минь тэрэг тураг морьдын чимээ ч үгүй
Одоо чухам юу хийх билээ би, сэтгэл минь хөдөө аглагт одмуй
Үзэсгэлэнт цэцэгсийг дэргэдээсээ түүн уулсаа шимтэн үзмүй
Үүрийн гэгээ үдшийн зураг үзэсгэлэнтэй нисэх шувуудын бараа тодорхой
Өөрийн эрхгүй сэтгэлд буух ахуйг үгээр илэрхийлэх аргагүй

Уг шүлгээс харахд эртний яруу найрагч яагаад тэрэг тураг морьд байхгүй тайван сайхан орчин гэж тодотгож бичсэнийг асуумаар санагдана. Үүн лүгээ адаил бид нарын амьдарч буй орчин үеийн аж үйлдвэр, арилжаа худалдаа техник технологийн иргэншилт нийгэмд түүний дүрсэлснээр амьдарч болох болов уу?

Би бодохдоо асуудлын гол нь “эртний” ба “орчин үеийн” хоорондын ялгаандаа бус юм. Учир нь “эртний хүн” ба “орчин үеийн хүн” түүний хүн чанар ижил, он цагийн ялгаа байдаггүй. Иймд бид өөрсдийн “мөн чанар”-ын ойлголтоор эртний хүн “яруу найраг”-ийг тайлж унших боломжгүй. Гагцхүү мянган жилийн тэртээх эртний нийгэм өөрөө харьцангуй хялбар байсанд орших ба харин өнөөгийн нийгэм харьцангуй ярвигтай гэж хэлж болно.

Иймд яруу найрагч болон яруу найргийн бүтээл нь “хүний мөн чанар” дотоод ертөнцийг тайлан илэрхийлэхэд оршиж байна. Түүнчлэн яруу найраг нь “эх байгал” руу хөтлөн хүргэж байна. Өнөөгийн амьдралд өөрийн гэсэн “бодот байдал” , “мөрөөдөл” буйг үгүйсгэх аргагүй. Гэвч хүний төрөлх мөн чанарын үүднээс харахад бодот оршин буй дэлхий маань нэгэн төрлийн хоосон чанарын өрөөсгөл амь амьдрал болж, харин “яруу найргийн” дэлхий нь бидний мөрөөдлийн, хувиршгүй “биет дэлхий” болж байна. Үүнээс “бодит байдал” ба “мөрөөдөл”-ийн хоорондын ялгааг тунгаан бодох буйзаа. Магадгүй энэ нь яруу найрагчийн бидэнд илэрхийлж буй “ мөхөшгүй гэрэлт” тэр ертөнц болов уу. Энэ тухай яруу найрагч Г.Мэнд-Ооёогийн шүлгийн түүврийн 20-р шүлэгт өгүүлснээр тодотговоос:

Чимх чимх зүүд нойроо хугаслан
Чирам хийх бүхнийхээ дээж найргаас шимлэн
Чиний зүрхэнд өөрийнхөө чавхдасыг олохоор
Хангал өндөр уулсын ангал хавцгайг өгсөн
Хангил их бартаатай халил жимийг мөшгөн
Хайрын охь – мөнхийн дуугаа эрсээр
Чам уруу би явж байна…
Төгсгөлд миний бие Энэтхэгийн аугаа яруу найрагч Таагүрийн бүтээл “Хүн төрөлхтөний шашин” номонд бичсэн хэсгээс дуудаж өөрийн сэтгэгдэлээ өндөрлөе.

“Хүн төрөлхтөн нь цорын ганц үүрд оршин байх амьтад билээ. Бид нарын эрин үе нь ирээдүйн нэгэн хэсэг. Биелүүлж чадаагүй мөрөөдөл, биет болоогүй оюун ухаан бид нарын төсөөлөл, бодох чадварыг улам нээж, эргэн тойрон хүрээлэн буй түмэн зүйлсээс ч улам бодит зүйл мэт санагддаг.
Бид нарын эрин ирээдүйн уур амьсгалаар тэтгэгдэх тэр үед хэзээд мөхөшгүй, хувиршгүй, үүрдийн тэрхүү мэдрэмж төрөх болно.

Бид нар огторгуй ертөнцийн дуу хоолой
Бид нар зүүдэн дундах мөрөөдлийн эрэлч”