Алтан Овооны бэл дэх сумын төвийн бяцхан суурин намрын шар нарны тоорог дунд нозоорно. Манай анги сургуулийн нэгдсэн байрнаас зайдуухан. Сургууль эхэлсээр дандаа л цонхтой байх Монгол хэл уран зохиолын цагийг бид ангийн хажуудах элсэн дээр барилдаж өнгөрөөнө. Тэр өдөр хөвгүүд нь барилдаж охидууд нь алчуур шидэж байлаа. Гэтэл хүүхдүүд дэрхийн анги руугаа гүйх нь тэр. Харвал, хойно асарлах Алтан-Овооны чигтэйгээс цагаан саарал цувтай, өндөрдүү, улаа бутарсан цайвар царайтай, халимагаа хойш толийтол самнасан гоё хүн айсуй. Энэ бол яруу найрагч Доржийн Гомбожав багш байлаа. Бид ном дэвтэрээ гарган юу заахыг хүлээн чив чимээгүй багшийг ширтэн сууцгаана. Багш тэр өдөр хичээл заасангүй, биднээр дуу шүлэг, үлгэр оньсого хэлүүлж танилцав. Манай ангийн Балдангийн Халтар дуулах ээлж болов.
 

 

хэмээн дуулаад, яагаад ч юм дуунаасаа болоод уйлчихав. Бид багшид түүний уйлсан учрыг тайлбарлаж аав нь нас бараад удаагүй байгаа юм гэж хэлэв.

Багш -Би ч бас аавыгаа алдсан гээд буруу хараад нулимсаа арчиж байв. Чухам энэ мөчөөс эхлэн багшаас айн жийрхэх биеийн хүлээс үгүй болж бид бие биеээс өрсөн би дуулъя, би шүлэг уншъя, би үлгэр хэлье гэцгээн шуугилдацгаана. Манай ангийн нэг хүүхэд

Өндөр сайхан барилгыг байгуулж өгсөн намдаа
Багачууд бид нар баярлалаа гэж дуулахад багш үл мэдэг жуумалзан инээвхийлж
   -Та нарын энэ байшинг нам барьж өгөөгүй. Барилгачин хүмүүс барьж өгсөн юм шүү дээ, гэснээ
   -Үлгэр ярих хүүхэд байна уу? гэж асуув. Би гараа өргөн босч ааваасаа сонссон “Архай Бархай хоёр” хэмээх үлгэрээ хэлэв. Энэ бол бэсрэг туулийн хэсэг байсан шиг санагддаг юм. Багш сонсож дуусаад өөр иймэрхүү шүлэглэж хэлсэн ямар үлгэр мэдэхийг асуув. “Алтай Сүмбэр Богд Овоо хүү” гэдэг үлгэр мэднэ гэв.
   -Энэ хоёр үлгэрээ багшдаа бичээд өгөөрэй гэлээ. Гомбожав багшийн хичээл дээр биднүүс элдэв долоон юм асууж сонирхоно. Ялангуяа зохиолч нарын тухай багш ярих дуртай. Нэг өдөр би багшаас
   -Багшаа, хамгийн ахмад зохиолч хэн бэ гэж асуухад багш -Үхэр буу Дамдин гэж ардын хувьсгалын партизан бий. Гэхдээ бүүр бидний хамгийн ахмад зохиолч нь ард түмэн, та нарын өвөө эмээ нар юм.
   -Багшаа, тэгвэл хамгийн залуу зохиолч ямар хүн байдаг вэ? Багш:
  -Хамгийн залуу зохиолч бол Та нар! Багшийн энэ үг хүүхэд насны сониуч соргог, мөрөөдөмтгий хөөрүү сэтгэлд гэгээн хөрөг, уянгалаг дуу хоолойн аялгуутайгаа цуг харван үлджээ. Гомбожав багш арваад хүүхдийг сонгож уран зохиолын дугуйлан байгуулсан бөгөөд бид ч нэг нэг шүлгийн дэвтэр гарган мөр толгой холбож эхлэв. Д.Нацагдоржийн төрсөн өдрийг анх удаа тэмдэглэж, манай дугуйлангийнхны дунд шүлгийн тэмцээн зохионо. Ханын сонин гаргана. Нэг ёсондоо Дарьгангын утга зохиолын бяцхан сургууль бий болов. Бид нар ч дундаа “Монголын шилдэг яруу найраг” гэсэн ногоон номтой. Орой байрандаа тэр номоо ноортол уншина. Сүхбаатар аймгийн утга зохиолын дугуйлангаас эрхлэн хэвлүүлсэн “Жаахан шарга” нэртэй шүлгийн эмхэтгэл, Д.Гомбожав багшийн “Залуу нас”, “Чамдаа хэлэх үг” зэрэг ном биднүүсийн гар дамжиж, чухам яруу найргийн гэгээн амтыг эхэлж бид багшийнхаа шүлгээс мэдэрсэн юм.
 

Хүний сэтгэл гэдэг
Тэнгис адил уужим
Хүн өөрөө дунд нь
Завь адил бяцхан хэмээн дэвтэртээ бид хуулж бичдэг болж, багшийн шүлгийг жаахан баяжуулж хөвгүүдээс охидууддаа хаягласан шүлгэн захидлууд нисдэг болов.

Гомбожав багшийг Дарьганга суманд багшилж байх үед зэргэлдээ Наран суманд бага ангийн багшаар томилогдон очсон залуухан багш Данзангийн Нямсүрэн бас л түүний номуудаар сумын залуучуудыг соён гийгүүлж, хоёр дугаар ангийн шавь, ирээдүйн шүлэгч Очирбатын Дашбалбарын хэлний хазгайг засахаар аманд нь чулуу үмхүүлээд шүлэг цээжлүүлж байлаа. Нэгэн цаг үед нэгэн орон зайд Дарьгангын яруу найргийг түүчээлэгч Доржийн Гомбожав багшийн дэргэд ирээдүйн Дарьгангын шадар гурван найрагч бойжиж байсан нь сонин тохиолдол юм. Шүлэгч Д.Нямсүрэн ах эгчтэйгээ золгох, Д.Гомбожав багштай ирж уулзахын далимаар ирээдүйн хань 5-р ангийн сурагч Хандмаагаа бас эргэдэг байв. Шавь О.Дашбалбарыгаа ч бас Гомбожав багшийг багш хэмээн хэлүүлж сургасан байлаа. Чухам энэ л үед миний сэтгэлд зохиолч болохсон гэх нууцхан хүслийн гал сүүмэлзэн ассан байх гэж боддог юм. Гомбожав багшаар удирдуулсан манай дугуйлангийн хүүхдүүдийн шүлгээр “Бидний бүтээл” нэртэй бяцхан бичмэл ном хийж гаргадаг байв. Хожим аймгийн Ардын боловсролын хэлтсийн дарга байсан Д.Наянтай багш тэнд хадгалагдаж байсан нэг номыг өгсөн нь одоо ч надад буй. Хүүхдийн анхны гэнэн сэтгэлийн үгийг шингээсэн тэр бичмэл дэвтэр Гомбожав багшийн байгуулсан Дарьгангын уран зохиолын бяцхан сургуулийн амьд түүх болож үлджээ.

Зургадугаар ангиа төгссөн зуны амтралтаар сан. Аав маань сумын төв ороод магнай тэнүүн мишээсээр орж ирлээ. Аав өврөө уудлан энэ сонинг унш даа гэлээ. Улсын баяр наадамд зориулж гоё цэнхэр өнгөөр хэвлэсэн “Сүхбаатарын зам” нэртэй сонины голын нүүрэнд “Ганга нуур” нэртэй шүлэг минь нийтлэгдээд доор нь Г.Мэнд-Ооёо (Дарьганга) хэмээн бичсэн байлаа. Намар ирэхэд манай ангийн хүүхдүүд түүнийг минь олоод үзчихсэн байхад нь их л сэтгэл хангалуун байж билээ. Мэдээж энэ шүлгийг Гомбожав багш хэвлүүлсэн байж таарна. Бас ч гэж засаж янзалсан байсан санагддаг юм. Хичээл эхлээд хэд хонов. Д.Гомбожав багш ирээгүй л байлаа. Гэвч тэр хэзээ ч эргэж ирэхгүй болжээ.

Зэвэргэн салхитай нэг орой манай Насанбат багш Алтан-Овооны баруун суга тийш улайж байгаа шингэх нарны зүг ганцаараа гунигтайхан алхаж явна. Багш ганцаараа юунд ч юм яваад хань болосхийж дэргэд нь ойртон очвол тэрбээр биднийг хараад, нэн гунигтайгаар,
- Гомбожав багш чинь нас барчихсан байна гэвэй. Ийнхүү тэр их яруу найрагч талын бяцхан сууринд гэнэт ирсэн шигээ гэнэт одсон юм. Их хүмүүс хаа очсон газраа өөрийн нөлөөг буй болгож, тойрог хүрээлэлээ дугуйлдаг ажаам. Д.Гомбожав багш нэг мянга есөн зуун тавиад оны дундуур их сургуулиа төгсөөд аймгийн арван жилийн сургуульд багшаар томилогдон иржээ. Мэдээж манай аймагт уран зохиолын дугуйлан байгуулагдаж, даасан ангид нь ирээдүйн монголын утга зохиолын томоохон төлөөлөгчид замаа заалгахаар хүлээж байлаа. Д.Гомбожав багшийн шавь Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны гавъяат зүтгэлтэн, академич, доктор, профессор Д.Цэрэнсондом гуай ч бас шүлэг зохиол оролдож эхлээд улмаар монголын эртний уран зохиол судлалын нэртэй гарамгай эрдэмтэн болов. Эрдэмтэн зохиолч Г.Ловор гуай монголын ардын аман зохиолыг голлон судалж, хүүхдийн утга зохиол толь бичгийн томоохон төлөөлөгч болов. Д.Гомбожав багшийн шавь Монгол улсын соёлын гавъяат зүтгэлтэн, нэрт сэтгүүлч, орчуулагч С.Жамбалдоржийн орчуулгаар бид Г.Марковын “Сибирь” роман, Ч.Айтматовын “Ингэн нүд” тэргүүтэн туужуудийг уншиж, “Морин эрдэнэ”, “Тэмээ тэнгэрийн амьтан”, “Есийн тооны бэлгэдэл” зэрэг шилдэг бүтээлүүд, нэвтэрхий толиудтай нь танилцав. Монгол улсын гавъяат багш А.Шархүүгийн утга зохиолын сурах бичгүүдээр өрнө дахины сод зохиолчдын намтар бүтээлтэй танилцсан билээ. Нэрт орчуулагч С.Дондог багш, нэрт зохиолч, түүхч С.Цэрэнбалтав, хүүхдийн нэрт зохиолч Н.Доржсүрэн нар ч бас Гомбожав багшийн шавь нар байв. Би энд зөвхөн утга зохиолын шавь нарыг нь дурдлаа.
 

Д.Гомбожав багшийн орос хэлний нөлөөгөөр амьдралынхаа гарааг эхэлж шинжлэх ухааны бусад салбарт гарамгай амжилт гаргаж буй эрдэмтэд олон буй. Аймагтаа гурван жил гаруй багшлаад хотод ирсэн яруу найрагч бээр тэр үеийн монголын яруу найргийн гол цөмийг бүрдүүлж байсан Б.Явуухулан, Ц.Гайтав, С.Эрдэнийн тойрогт шууд орсон байдаг. С.Эрдэнэ гуай энэ тухай дурсахдаа Д.Гомбожав Дарьгангаас ирэхдээ ид жагссан яруу найрагч болсон байлаа гэж бичсэн байдаг. Үнэхээр ч 1950-аад оны дундуур бичсэн “Дайн”, “Захидал”, “Сэвх” шүлгүүд нь яруу найргийн шинэ цаг үеийн өнгө төрхийг тодорхойлж, монголын яруу найргийн шинэчлэгчдийн эгнээнд жагсах эрхийг түүнд олгосон юм. Түүний араас нутгаас нь Д.Маам, Д.Шагдарсүрэн, Ш.Бат-Өлзий, С.Бат-Өлзий, И.Батсүх нарын зэрэг авъяслаг шүлэгчид монголын утга зохиолд орж ирсэн билээ. Ийнхүү тавь, жараад оны монголын яруу найргийн шилдэг төлөөлөгч тэрбээр шүлэг зохиолынхоо чадал чансаагаар өөрийн цаг үеийг түүчээлэгчийн эгнээнд жагссан төдийгүй уугуул эх нутагтаа багшилсан цөөн жилд уран зохиолын ирээдүйн нэрт төлөөлөгчдийг бойжуулж монголын их утга зохиолд авчирсан юм. Одоо эргээд бодоход монголын эртний уран зохиол, ардын аман зохиол, гадаадын уран зохиол, сэтгүүл зүй, орчуулгын уран зохиолын томоохон төлөөлөгчдийг “төлөвлөгөөтэй” гэмээр замыг нь зааж чиглүүлж, дал наяад онд монголын утга зохиолд орж ирэх бидний үеийнхний гэгээн мөрийг гийгүүлсэн гэлтэй. Доржийн Гомбожав багшийн шүлэг найргийн сэдвийг ажиглахад эх нутаг, ээж аав, янаг амрагийн шүлэг голлодог бөгөөд Д.Шагдарсүрэн, Д.Нямсүрэн, О.Дашбалбар бид нарын шүлэг зохиолын сэдэв өнгө аялгууг харахад бас л дээрх сэдэв голлосон байдаг нь санаандгүй зүйл бус байхаа.
 

Ээжийн хэвлийгээс хүний хүү мэндлэх жамтай
Эх нутгийн хэвлийд хүний хүү мөнхжих замтай
Ээж минь тэгээд хэзээ ч олдохгүй эх орон буюу
Эх орон минь тэгээд хэзээ ч олдохгүй ээж буюу хэмээх түүний шүлгийн энэхүү содон гэгээн бадаг Дарьгангын төдийгүй XX зууны сүүлийн хагасын Монголын яруу найргийн өнгө аяс, хүч тэнхээг тодорхойлж буйг анхаарвал зохино.

Наяад онд монголын яруу найрагт мөр зэрэгцэн орж ирсэн Д.Нямсүрэн, О.Дашбалбар бид гурвын ерөнхий өнгө аяс төстэй, хоорондоо шүтэлцээтэй байгааг судлаачид ажиглан тэмдэглэж “сери марк шиг” гэх зэргээр бичсэн байдаг нь яах аргагүй Доржийн Гомбожав багшийн нөлөө буй заа. Яагаад төсөөтэй байгаа, нэгэн урсгал чиглэлийг баримталдаг тухайд асуухад нь би нэг л хариулт өгдөг. Бидний хайрлаж шүтэж бахархаж ирсэн зүйл нэг юм. Дундаа Алтан-Овоо шүтээнтэй, Дарьгангын “Жаахан шарга” дуутай, Торой банди омогшилтой, бас нэг багштай. Дээрх санааг Дарьгангын яруу найрагчдын шүлэг зохиолын нийтлэг зүйлээр нь харьцуулан судлах аваас Дарьгангын яруу найргийн гэх онцлогийг олж харах төдийгүй эрдэм судалгааны сонирхолтой сэдэв болж магадгүй юм. О.Дашбалбар нэгэнтээ “Дарьгангын яруу найргийн сургууль” хэмээх онол сэтгэлгээний томоохон ном бичнэ гэж төлөвлөж байсан бөгөөд түүнээ аль 1991 онд бичиж тэмдэглэн үлдээсэн байх юм. Тэрбээр бичхдээ: “Дарьгангын яруу найргийн сургууль бол “Торой банди” хэмээх алдарт дууг зохиосон Шармаань, Дарьгангын “Жаахан шарга” дууг бүтээсэн Инжээ Норов, бүр сүүлд соён гэгээрүүлэгч их гүүш Доржийн Гомбожав, өвөрмөц соргог найрагч Д.Шагдарсүрэн нараар улбаалан ирсэн, одоо “Дарьгангын гурав” гэж хочлогдох Д.Нямсүрэн, Г.Мэнд-Ооёо бидний шүлэгт тусгалаа олсон нэгэн сэжим буй. Үүнийг дараа өгүүлсү” (О.Дашбалбар Түүвэр зохиол III боть 346-р тал) О.Дашбалбарын гярхай, оночтой ажигласнаар “Дарьгангын яруу найргийн сургууль” бол монголын утга зохиолд тэмдэглэвэл зохих, судлавал зохих, байр суурийг нь эзлүүлбэл зохих “сэжим” (О.Дашбалбарын хэллэгээр) яах аргагүй мөн болой.

Дарьгангын яруу найргийн сургуулийг эрт өмнөх үеэс улбаалан авчирч чиг хандлага, дэг горим, тиг гольдролд нь оруулж үүсгэн буй болгосон лидер нь гэвэл яруу найрагч, орчуулагч, соён гэгээрүүлэгч Доржийн Гомбожав багш мөн болой. Үүнийг бичигч миний бие арван тавтай хөдөөх сургуулийн сурагч ахуйдаа энэ их хүмүүнээр хичээл заалгаж, анхныхаа шүлгийг үзүүлж, бас ивээлд нь багтаж анхныхаа шүлгийг нийтлүүлж амжсан азтай хүмүүн бөгөөд яруу найрагч, орчуулагч Доржийн Гомбожав багшийн отгон шавь нь ажгуу. Нас ахих тусам нутаг ус бодогдоно. Нутгаа санах бүрийд Алтан-Овоо, түүний онгодын цагаан хүлэг морин зүүдлэгдэнэ. Бас бага нас сургуулийн жилүүд бодогдоно. Алтан-Овооны зүгээс айсуй цагаан цувтай онгод хийморлог яруу найрагч Доржийн Гомбожав багшийн гучин хоёртой цэл залуу дүр үзэгдэнэ. Ингэхдээ “Дарьгангын яруу найргийн сургууль”-ийг бүтээж цогцлоож, гэрэлтүүлэн гэгээрүүлэхээр ирж байгаагаар төсөөлөгдөнө. Дарьгангын яруу найраг, утга зохиолын сургууль хэмээх томьёолол гэгээрлийн том өргөө болох цаг ирнэ. Тэр цагт Дарьгангын яруу найргийн сургуулийг үндэслэгч яруу найрагч, орчуулагч, соён гэгээрүүлэгч Доржийн Гомбожавыг тэрхүү өргөөний хойморт залах болно.

Утга зохиолын доктор Г.Мэнд-Ооёо 2008.1.20
Өнөөдөр сонинд 25нд нийтлэгдсэн.