ХҮМҮҮН ТОГТВООС ТЭНГЭРИЙГ ЯЛМУЙ
(Тайваньд бичсэн тэмдэглэл) Аяны урт замд юу эс бодогдоно гэхэв. Аливаа хэлбэр дүрс өөртөө заавал ч үгүй ямар нэгэн агуулгыг хадгалж, бас түүнээ цаг ямагт илэрхийлж байдаг. Бичиг үсэг үүсээгүй байхад ч хүмүүс мод чулуугаар санаагаа илэрхийлэн дамжуулж байлаа. Эртний хүмүүс олсоор утга зангидаж, түүнээс “олсон бичиг”, олсон бичгээс одоогийн бичиг үсэг үүссэн ч гэдэг. Ямартай ч аливаа нэгэн дүрс бэлгэдлийг ойлгох, түүнээ тайлах, тайлснаа илэрхийлэхдээ тэрхүү хязгаарлагдмал томьёололын дотор хязгааргүй их санааг олж харах үед л яруу найраг үүссэн буй заа. Яруу найрагчдын нөхөрлөл бол улс орнуудын соёлын харилцааны гүүр болж байдаг. Яруу найргийн эрхэм дотны анд Юй Си – гийн тэргүүлдэг “XXI зууны олон улсын соёлын индэр” байгууллагын урилгаар Тайваньд аялах долоо хоногийн хөтөлбөрийн гол агуулга нь хоёр орны эртний түүх, соёл шашин, яруу найраг, хөгжим, урлагийн талаар халз ярилцлага өрнүүлж, оюун сэтгэлгээнийхээ ертөнцөд харилцан аялах, уран бүтээлийн туршлагаа солилцох, хүн төрөлхтөний амар амгалангийн үйлсэд яруу найргаараа юу хийж бүтээж хамтран талаараа хэлэлцэх явдал байлаа. Мэдээж, миний хувьд Тайваны соёл, урлаг, утга зохиол, яруу найрагтай нь гүн дотно танилцах юмсан гэж хүсч явсан олон жилийн мөрөөдөл маань биелэх нь энэ.
Өнгөрсөн намар Юй Си бид Америк тивийн баруун эрэгт Номхон далайн хөвөөнд уулзаж байсан бол энэ удаа Тайваны арал дунд нь орших Номхон далайн өмнөд эргээр цугтаа давхиж явлаа. Хуалян орох замдаа хажууд таарсан нэгэн том самбар дээрх бичгийг хараад яруу найраг биш байгаа даа хэмээн бодогдох зуур юу гэж буйг асуувал яруу найрагч Юй Си анд энэ тухай надад дэлгэрэнгүй тайлбарлаж өглөө. Тэр ярьсан нь: -Эртний хятадын хаан У Ван улсыг засч байв. Энэрэл ёсоор Улсыг засах хуулинд Жи Та гэдэг хүн санал оруулсан тухай Жоу Улсын түүхэнд тэмдэглэсэн байдаг бөгөөд утга нь “Цэрэг хүчтэй бол хүнийг ялмуй, Хүн хүчтэй болвоос тэнгэрийг ялмуй” гэжээ. Хожмоо Сүн Улсын үеийн яруу найрагч Лю Го “Сян-Яний дуулал” гэдэг шүлэгтээ яг юу гэж дуулсаныг энд бичсэн байна гэв. -Энэхүү хос уянгыг чухам яг юу гэж орчуулах ву? хэмээн манай Монголын авьяаслаг орчуулагч Доржсүрэнгийн Болдбаатар дүүгээсээ тодруулбал:
Тэрбээр түгдэрсэн ч үгүй уншсан нь. Хүмүүн тогтвоос Тэнгэрийг ялмуй… Би сүүлийн хэдэн жил гадагшаа, дотогшоо нилээд тэнэлээ. Их бага хотууд, замын уулзвар, чухал газруудад ийм том том самбар байх боловч дээр нь арилжаа наймааны ухуулгын чанартай зураг бичиг л дурайдаг сан. Харин би Тайванд явсан орсон газар болгондоо хятад ханзны нэн уран бичээсүүдэд өөрийн эрхгүй нүд унаж, сэтгэл алдаж явлаа. Тайпейд бидний буусан таван одтой зочид буудал цэлгэр шилэн хаалгаар оруут л хэдэн алдын гүнгэрваатай эртний хятад бичээсүүд угтана. Иймэрхүү зочид буудалуудад урьд нь голдуу л уран зураг, уран шигтгэмэл тэргүүтнийг л үзэж явлаа. Тайвань бол бичиг үсгээрээ гоёдог орон юмаа. Зоогийн газрын үүдэнд ирлээ. Бас л бичээс. -Энэ юу гэж байна вэ? Болдбаатараа! -Гэгээн сар, Нэгэн дэвэр дарс… Яруу найрагч Юй Си-гийн өргөөний орох гол хаалганы багана дээр бас л нэг уран бичээс. Учрыг ухваас: Аливаа хүмүүн бодох, хийхээ Ариун гэгээнээр үйлдвээс, тэр чинь Бурханы үйлсээс ялгаа юун, Аливаа хүмүүн орсон газар болгоноо Ариун гэгээн орон хэмээн санаваас, тэр нь Бурханы орноос ялгаа юун… хэмээсэн үгс ажгуу. Үнэхээр ч Юй Си-гийн уран бүтээл нь бурханы үйлс гэлтэй. Түүний уран бүтээлийн өргөө нь бурханы сүм, яруу найраг нь ч бурханы орон мэт санагдлаа. Ингэж бодох нэгэн учир буй. Би нилээд хэдэн жилийн өмнө гадаадын нэгэн сэтгүүлээс түүний шүлгийг олж сониучирхан үзсэн юм. Тэрхүү “Яруу найрагчийн сахиусан тэнгэр” хэмээх шүлэг надад онцгой сэтгэгдэл төрүүлж түүнийг орчуулан GUNU сэтгүүлдээ нийтэлж билээ. Яг та нарын дээр нэг бурхан байна Яруу найрагчдыг сахиулахаар Тэрхүү элчийг тэнгэрээс илгээсэн байна…. гэж тэр шүлэг төгсдөг сөн.
Тэгэхэд би Юй Си-г таньдаг ч үгүй байжээ. Хятадын алдарт арван гурван яруу найрагчийн гэргий нарт зориулсан энэ шүлэгнээс яруу найрагчийн тэнгэрлэг ертөнц, бурханлаг оюун санаа нэвт харагдах мэт болж билээ. Яруу найргийнхаа чөлөөгөөр шашны сургуульд хичээл заадаг. Бидний мэдэх “Доржзодов” буюу “Очироор огтлогч”-ийн тайлбараар оюутануудад лекц уншдаг ажээ. Түүний тогтсон сэтгэл, шашин соёлын өргөн цар хүрээтэй мэдлэг, нэгэн биедээ шингэсэн номын ухаантай нь шууд холбоотой буй заа. Тогоруут уул. Энд Юү Си-гийн “XXI зууны олон улсын соёлын индэр” хэмээх нэртэй урлан оршино. Гутлаа тайлаад орвол эхний танхимд Юй Си-гийн нарийн бичгийн дарга, компьютер дизайнер, дараалаад зураачид нь сууна. Түүний бичиг захидал болоод гар бичмэлүүд энд цахим бичвэрт орж, зураачид номын чимэг зурагийг хийнэ. Ер нь Юй Си-гийн яруу найргийн ном, роман, хүүхдийн зохиол аль ч бүтээл нь гараас гарангуутаа л уран зураг, хөгжмийн зохиолд шууд хувирна. Ийнхүү түүний нэн гоёмсог номыг гэртээ ч юм уу уншиж эхэлсэн хүн машин дотроо CD-ээр сонсоно. Үзэсгэлэнд очоод уран зургаар харна. Театрт тайзнаас үзнэ. Концертийн танхимд оркестр хөгжимтэй сонсоно гэсэн үг. Энэ бүхний эхлэл нь Юй Си-гийн үзэг цаас… Цэлгэр сайхан танхим угталаа. Энэ бол яруу найрагчийн уулзалтын танхим. Энд олон орноос ирсэн уран бүтээлийнхээ анд нөхөдтэй уулзана.
Яруу найрагчийн хэвлүүлсэн номуудын танилцуулга, зурагт хуудас, гар бичмэлийн хуулбар, бүтээлийн танилцуулга ханын дагуу байрлажээ. Хэвлэлийн газрууд, хөгжмийн зохиолчид, зураачид энд хүрэлцэн ирж яруу найрагчтай уулздаг буй заа. Том танхим дотуур энэ тэрийг үзэж сонирхсоор мухарын шилэн ханаар тусгаарласан өрөөнд орвол, арай өөр ертөнц угтлаа. Агар зандан ширээ, буйдан. Мин Улсын үеийн ятга хөгжим… Эртний хятадын эрт үеийн хээнцэр тансаг эд хэрэгсэл. Гэхдээ бүх юм нь эртнийх биш ээ. Орчин үеийн видео дэлгэц. Тэр дэлгэцнээ XXIII их хурлын үеийн баримтат кино гарч байна. Хөгжмийн нэн ялдам бөгөөд цоглог аялгуу дуурсана. Энэ бол дэлхийн Яруу Найрагчдын XXIII их хуралд зориулсан аялгуу. Доктор Юй Си өөрөө зохиосон юм гэж тайлбарлав. Танхимын ханаар Юй Си-гийн нэгэн романы гар бичмэлийг жаазанд хийгээд жирийтэл тавьжээ. Д.Болдбаатар бид хоёрын хувьд анх удаа яруу найрагч хүн ямар тэнгэрлэг амьдарч, өөрийн бүтээл туурвил, оюун санааны орчинг хэрхэн ер бусаар бүрдүүлэн бий болгож чаддагийг үзэж биширэх сэтгэл төрж билээ. Бид хөгжим сонсож, яруу найраг уншиж, үүх түүх ярьж, Юй Си-гийн яруу найргийн урлангийн тэнгэрлэг орчинд уусан жаргавай. Юй Си-гийн хоёр дахь урлан Хө Нань сүм. Энд уран бүтээлийнхээ 180 хоногийг өнгөрөөж, бичих туурвих онгодоо дуудна. Тайпей-гээс онгоцоор нисч хүрэх энэ газар Номхон далайн үзэсгэлэнтэй хөвөөнд оршино. Бид дээр өгүүлсэн “Хүмүүн тогтвоос тэнгэрийг ялмуй” хэмээх бичээст самбарын утга уянганд автаж, яриандаа халж явсаар далай руу шахаж тогтсон уулын нар тоссон аманд хүрч ирлээ. Сүм шүтээний газар ажээ. Монгол хүний зан юм даа, сүм шүтээн түшиж буусан уулын нэрийг асуулаа. -Гэгээнийг дэлгэрүүлэгч уул… гэж байна. Ямар сайхан нэртэй юм бэ? Хорь гаруй жилийн өмнө байгуулагдсан бумбын шашны энэ сүмийн цогчин дуганд Бурхан багшийг голлуулан залжээ. Сүм нь арваад гэлэнмаатай гэж байна.
Сэтгэлээ ариусгаж, итгэл бишрэлээ өргөм цэмцгэр сайхан ертөнц биднийг угтлаа. Сүмд зул хүж өргөөд гадагш гарч уул өөд авирав. Алган хэлбэртэй далбагар ногоон навчтай мод шатны хажуугаар эгнэн ургажээ. Бас л нүүдэлчний сониуч зангаар модны нэрийг асуулаа. -Буяны мод… ? Би бодлоо. Энэ нэрүүдийг Юй Си л өгсөн байх гэж. Сэтгүүлийн эрхлэгч хатагтай Дай-гаас асуулаа, -Гэгээнийг дэлгэрүүлэгч уул л гэж байна. Буяны мод л гэж байна. Ийм яруу найраглаг нэрийг Юй Си өгсөн үү? гэв. Хатагтай намайг нэгэнтээ цочих мэт харснаа, -Энэ нэрүүд анхнаасаа л ийм юм. Буяны модны тухай доктор Юй Си найрагтаа олонтоо бичсэн байдаг. Яг энэ модны тухай шүү гээд гараараа зааж байна. Тэрбээр цааш нь, -Харин энэ Хө Нань буюу Баялагийг арвижуулагч сүм бол хорь гаруй настай. Манай Тайваны сүмүүд заавал нэг урлагийн чиглэлийг барьж хөгждөг. Баялагийг арвижуулагч сүм бол Юй Си гуайн яруу найраг, хөгжим, уран зураг, товчилж хэлбэл түүний урлагийн тэнгэрээр дамжин ариусгал гэгээрэлийн ертөнцийг бүтээж байгаа юм. Одоо цөмөөрөө сүмийн Соёлын ордонд Тайваны Бийбаа хөгжмийн чуулгын концерт үзнээ гэв…Орой болж байна. Үзэгчид цуглан ирсээр. Бид Соёлын ордоны үүдэнд ирэв. Юй Си намайг дагуулан шилмүүс цэцэглүүлэн чимсэн дэлгэмэл бичээсийн дэргэд дагуулж ирээд гараараа заав. Үзвэл манай шинэ бичгээр “Мөнгөн жүнзэнд цас хундаглахуй” концерт Ноён Мэнд-Ооёо та тавтай морилно уу? гэж шар дэвсгэр дээр ягаанаар цэвэрхэн бичжээ. Миний хувьд анх удаа л ийм өндөр хүндэтгэл хүлээж байгаа болохоор хөлс чийхрах шиг л боллоо. Гоёмсог сайхан танилцуулга хэвлэсэнээ өглөө.
Танилцуулга мөн хятад монголоор байх аж. Танилцуулгыг сөхвөөс эхний хуудаснаа, “Сэвэлзэх салхины дарвуулыг өргөж, Сэтгэл хэмээх төрсөн нутгаа зорьюу” хэмээх гарчиг тодорч цааш монголоор бичсэн нь: “Олон жилийн турш бодож төлөвлөсөн Хө Шань XXI-р зууны соёлын индэр өнгөрсөн жилд албан ёсоор үйл ажиллагаагаа эхэлсэнээс хойш шүлэг, хөгжим болон дэлхийн олон орны яруу найрагч, зохиолч, хөгжмийн зохиолчдыг холбох гүүр болсон юм. Богинохон нэг жилийн хугацаанд дэлхийн өнцөг булан бүрээс ховорхон авьяастанууд цугларч ур ухаан, авьяас төгөлдөрөө илтгэн харуулсан билээ. Өвлийн дохиог илтгэсэн энэ өдрүүдэд бид “Мөнгөн хундагаар цас аягалахуй” хөгжмийн тоглолтыг алс холын Монгол нутгаас ирсэн хүндэт зочныхоо хамтаар таалан соёрхож байна. Сэвэлзэх салхины дарвуулыг өргөж - Сэтгэл хэмээх төрсөн нутгаа зорьюу Тоглолт бүх хүний сэтгэлийн учгийг хөндөж, та бүхнийг ариусгаж байх болтугай.” Д.Болдбаатар бид хоёр энэ бүхэнд гайхах баярлах зэрэгцэн “хоёрхон хүнд зориулж, хаа хол Тайпейгээс хөгжмийн энэ нэртэй чуулгыг далайн хөвөөний сүмд урьж тоглуулж байгаа нь гайхмаар боловч, яруу найраг хийгээд соёлыг нэн хүндэтгэн дээдэлж байгаагийн илэрхийлэл юм даа хэмээн хэлэлцэж суулаа. Бийбаа хөгжмийн уянгалаг яруухан аялгууг сонсох зуур танилцуулгыг үзвээс, удирдсан “Тогоруут уул”, зохион байгуулсан “Баялгийг бүтээгч бурханы урлаг шашны сан”, бэлтгэл хангасан Юы Юань цайны цэцэрлэг, төлөвлөж хэрэгжүүлсэн Пү Инь соёл урлагийн компани, концерт тоглосон Тайпейгийн Мо Чинь оркестр гэсэн байв. Хөтлөгч бүхий л зориулал үгээ Монголын зочид бидэн рүү хандуулж, цэцгийн баглаагаа илгээсээр байлаа. Эртний Энэтхэгийн домогт энэ ертөнцийн эзэн Брахма тэнгэрийн охин Сарасвати хэмээх яруу найргийн бурханы тухай гардаг. Сарасвати нь төвдөөр Янжинлхам, монголчилбол яруу найргийн Эгшигт охин тэнгэр гэсэн үг болой.
Янжинлхам бурхан мутартаа бийбаа хөгжим барьсан байдаг бөгөөд шүтсэн хүмүүний дотоод сэтгэл ярууслаар дүүрч, мөнхийн арван найман насны ариун гэгээн чанарыг олж, бийбаа хөгжмийн аялгуу мэт хэлний уянгат чимгийн эзэн болдог гэж сонссон билээ. Бийбаа Энэтхэгээс гаралтай бөгөөд Хятадад дэлгэрээд 3000 орчим жил болж байгаа гэж байна. Бурхан багшийн амьд сэрүүн байх үед бийбаа Хятад газар заларч ирсэн болтой. Яруу найргийн бурхан бийбаа хоёр олон мянган жилийн шүтэн барилдагатай ажгуу. Тэр оройжин бийбаа хөгжмийн яруу аялгууг сонсож, яруу найргийн тэнгэрт аялахын хамт бидэн хоёрт зориулан энэ олон байгууллагын хүмүүс ямар их бэлтгэл хийснийг харахаар санаа зовмоор байлаа. Алив нутаг оронд өөрийн бэлгэдэлийн цэцэг байдаг. Эндэхийн бэлгэдэл нь цахирмаа цэцэг байлаа. Сүмийн шатны чимэглэлээс эхлээд, бурханд өргөсөн таримал цэцэг бүгд цахирмаа. Модны ёроол, ойн чөлөө тэр аяараа цахирмаа. Цахирмаа ингэтлээ их ургадаг газар уу, аль яруу найраг, бийбаа хөгжим, гэгээн гэрэлт сэтгэлийн ахуйд дэлгэрсэн бурханы инээмсэглэл үү? Модон дундуур алхаж явтал нэгэн ер бусын жиргэх, жирхрэх дуу солонго татуулан хааяа тасалдах боловч, моддын цуурайгаар холбогдон үл тасалдан сонсогдов. Юуны дуу болохыг Юй Си-гээс бас л сониучирхав. Юй Си анд миний тэмдэглэлийн дэвтэрт харандаагаар бичиж өгөөд -Энэ амьтан гайхамшигтай яруу дуугарч байна. Түүний амьдрах нас нь ч төгс ч байгаа нь энэ гэв. Нээрээ амьдралын эцсийн үг л хамгийн хүчтэй, сүүлчийн дуу л хамгийн сонсголонтой байдаг даа. Миний эрхэм сайн нөхөр их найрагч Д.Нямсүрэн маань “Яаж би Амитаба шиг, Үхэл гэгч амьдаасаа агуулгатайг мэдэх вэ?” хэмээн амьд сэрүүндээ дуулсан нь бий шүү дээ хэмээн бодож явлаа. Тэрбээр маргааш нь үдийн зоог барихаар ирэхдээ надад нэгэн ер бусын сонин бэлэг авчирлаа. Бэлэгтэй туузыг задалбал дотроос нь царс модон хайрцаг гарав. Хайрцагны тагийг онгойлговоос дотроос нь бөмбөрцөг хэлбэртэй шилэн гуу гарлаа.
Түүний шилэн тагийг онгойлговол цахирмаа цэцгийн дэлбээн дээр суусан хүрэлзгэнэ. Тэрбээр тайлбарлаж өгүүлсэн нь: -Хүрэлзгэнэ хэдэн сар нэн уянгалаг дуугаар жирхэрч байгаад авгалдайгаа газарт булдаг юм. Газарт хадгалсан авгалдайнаас 17 жилийн дараа хүрэлзгэнэ төрнө. Хуяган дотор бие бойжсон хүрэлзгэнэ өдлөн ниснэ. Гуравхан сарын амьдралтай энэ гайхамшигтай амьтан дуу нь улам яруусан ярууссаар дуусдаг болой. ..хэмээвэй. Хүмүүн хийгээд зөв сэтгэл, бурхан хийгээд бийбаа хөгжим, цахирмаа цэцэг хийгээд уянгалан дуулагч хүрэлзэгэнэ, орчлонгийн яруу сайхан юмс бие биеийг шүтэн оршиж, аль алинаасаа хамааран, нэгэн их цогт төгөлдөр утга санааг зангидан сүлжих буюу. Тэр нь яруу найраг л юм даа. Баялагийг бүтээгч сүмийн соёлын ордонд өдөржин шүлгээ уншлаа. Соёлын ордоны тайзнаа нуурын уянгат шагшуургыг авчирч эгнүүлэн тавьсан нь эгээ л бидний дуулдаг “хар ус нуурын шагшуурга” гэлтэй. Тайваны Соёл яруу найргийн корпорациас миний яруу найргийн DVD хийхээр найман шүлгийг сонгож яруу найрагчийн өөрийн дуу хоолойгоор унших орчинг бүрдүүлсэн нь энэ. Ширээн дээр гэрэл тусган, тайзны гэрлийг унтраахад шагшуурга нь нэн сүртэй харагдаад сартай шөнө нуурын хөвөөнд шүлэг бичиж буй мэт яруу найргийн тэнгэрлэг орчинг буй болно. Үзэгчийн суудалд Юй Си, манай Д.Болдбаатар, Юй Си-гийн уран бүтээлийн багийн арван хэдэн залуус.
Тогоруут уул” сэтгүүлийн хэвлэн нийтлэгч Ван Чин Мэй, хэвлэлийн ерөнхий редактор Тай Сао Чин, сүмийн урлагийн мастер Тон Дуо, мөн Ли Шү Цай, Ши Юү Син, Боби Лин, Цай Ди Шэн.. Нам гүм…Би урьд нь бичлэгийн танхимд өөрийнхөө дуу хоолойг ийм тод мэдэрч, яруу найргийнхаа дотоод орчлон руу ийм гүн нэвтэрч байснаа санахгүй л байна… Тайваныг “Formosa” буюу Эрдэнэсийн арал хэмээн нэрлэсэн нь учиртай. Цахирмаа цэцгийн цагаан дэлбээтай хаш чулуу ижилсэж, улаан дэлбээтэй нь шүр адилсмуу. Хаш хийгээд шүр бол энэ тивийн бас нэгэн чимэг нь юмаа. Биднийг буцахын урьд үдэлтийн зоог барьсан газар бол Юй Си-гийн гурав дахь урлан болой. Тэнд би Юй Си-гийн ном, уран бүтээлдээ зориулж бүтээлгэсэн хориод хаш тамгыг сонирхож зогсохдоо дорно дахинд бичиг номыг дээдлэх соёл нэн өндөр хөгжсөнийг, бас түүнээ хадгалан уламжилж яваад үнэхээр бахархаж билээ. Тамганы нь тос гэж зүгээр л улаан будаг биш ээ. Шүр тэргүүтэн улаан чулууг нухаж уянгат модны тосоор нухаж, наргил, азуй, сэндэн модны анхилуун үнэр хийгээд шим шүүсийг шингээн эрдэнийн чанар оршооно. Чухам ийм л эрдэнийн дээд утга чанарыг зохиол бүтээлдээ шингээж өөрийн яруу найргийн тэнгэрлэг ертөнцийг бүтээгч эрхэм хүмүүнтэй түүний эрдэнэсийн арал – эх оронд нь аялсан долоон өдрийг би догдлон дурсмуй. Тайваны хааны ордон музейн хаш танхимд би Юань Улсын хаад, бичгийн түшмэдийн хаш тамга, бичиг соёлын хэрэгслийг гайхан шагширч, Хубулай хааны атгаж байсан хасбуу тамга, Пагва ламын номын тийзийн дэргэд алмайран догдолж зогссоноо ч би одоо тодоос тод санаж байна.
Ер нь дорнын эрдмийн соёл нэн өндөр бөгөөд ном бичгийнхээ зүйлд эрдэнийн дээд утгыг шингээх болой. Тайваны аялалын туршид сэтгэл татсан нэгэн чухал санаа гэвэл, Азийн бар болсон энэ орны үсрэнгүй хөгжлийн нууцын тухай төрсөн сэтгэгдэл байлаа. Өнөө үеийнхэн хөгжил цэцэглэлт нь баян чинээлэгийн тухай ярихдаа үйлдвэр, уурхай, ашигт малтмал, наймаа худалдааны бодлогын талаар л ярьдаг. Харин би энэ орны хөгжил, мандал цэцэглэлт, ялангуяа хүмүүсийнх нь оюун соёлын дэвшилтэй холбоотой юм байна гэж ойлголоо. Яруу найрагчид нь л гэхэд бичихийн зэрэгцээ зурна, хөгжим зохионо, ер нь л юм юмтай. Бичгийн соёлоо дээдлэх, урлагийг эрхэмлэх, үгийн үнэ цэнийг өргөн хүндлэх оюунлаг хүмүүсийнх нь өндөр боловсрол улс орных нь хөгжлийн нэгэн эрдэнэсийн чимэг нь мөн ажгуу. Ихээхэн өргөн утгаар хэлбэл Тайван орон тэр аяараа Юй Си-гийн урлан, Юй Си өөрөө Тайваны нэрийн хуудас юм даа гэж болмоор.. Тэрбээр өнөөдөр дэлхий даяар ихээхэн нэр хүндтэй цууд гарсан яруу найрагч, зохиолч. Роман, яруу найраг, хүүхдийн зохиол бүх л төрлөөр бичнэ. Бас зураач хөгжмийн зохиолч, фото урлагийн гайхамшигт мастер. Философичийн мэргэжилтэй энэ хүн бүхий л амьдралаа яруу найраг хийгээд түүний урлагийн бүхий л төрөл зүйлтэй найрсах тэрхүү үнэт соёлыг цогцлоон бүтээхээр бурханаас заяасан мэт.
Зохиолоо бичиж байхдаа үсэг бичгийн зураас татлага нь утга гүн, уран зохиролт зураг болоод явчихна. Түүнээс зураачид шууд л уран зургийн онгодоо дуудаж, бийр бэх нийлнэ. Хөгжмийн бүтээлд зориулсан санаануудаа илэрхийлсэн таталбарууд нь мөн л төдөлгүй ноотонд бууж, концертын тайзнаа хувирна. Ийм ид шидлэг яруу найрагч. Тэрбээр Тайваны үндэсний хөгжмийн “Алтан аялгуу” наадамд дээд уянгыг бүтээсний төлөө дөрвөн удаа тэргүүн шагнал хүртэж байв. Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн Ерөнхийлөгчийн Гарамгай яруу найраг бүтээсний төлөөх “Алтан медаль” нэг дэх дугаарын шагналыг уржинан түүнд гардуулсан бол өнгөрсөн жил Дэлхийн яруу найргийн “эрхэм дээд шагнал”-ыг түүнд олгож, эгшиглэнт алтан титэмийг залсан билээ. Баялагийг арвижуулагч сүмийн соёлын төвд түүний дөрвөн роман, драмын бүтээлийн нэг, яруу найргийн арван дөрвөн боть тавиастай байсан бөгөөд хөгжмийн бүтээл болон уран зохиолын CD, DVD альбом бол хэдэн арваараа байсан. Тэнд ирэгсэд уут уутаар нь худалдан авч байхыг бид хоёр нүдээрээ үзсэн юм. Зохиол бүтээлийн нэрийг нь асуувал бас л сонин… “Сараар наадах хос загас”, “Амарита”, “Тэнгэрийн шүүдэр”, “Шагшуурган дундах цагаан морь”, “Хяруу унахын дуулал”, “Үсгээр наадах жараахай”, “Шидэт цэцгийн дуу” гэх мэт. Яруу найрагчийн эцгээс өгсөн нэр нь Хун Чин Юү.
Уран бүтээлийн нэр нь Юй Си. Юй Си гэж “горхи” ба “загас” гэсэн үг бөгөөд түүний багш Ло Фү нь энэ нэрийг хайрлахдаа горхиор эхлээд далайд хүрэхийг бэлгэдсэн буй заа. Бяцхан горхиос эхэлсэн тэрбээр одоо дөрвөн далайг нэгэнт гаталжээ. Юй Си Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн утга зохиолын доктор цлоыг 2002 онд хүртэж, Дэлхийн Яруу Найрагчдын XXIII Их хурлын хүндэт Ерөнхийлөгчөөр ажилласан бөгөөд Одоо Дэлхийн Яруу Найрагчдын Их хурлын Олон Улсын хороог тэргүүлж байна. Түүний эрхлэн хэвлүүлдэг “Тогоруут уул” – XXI зууны олон улсын индэр” хэмээх сэтгүүл нь өнөөдөр олон улсын урлаг соёлын амьдралын эрхэм хүндтэй индэр болсоор байна. Юй Си найрагч болон түүний анд нөхөд нь манай хятад хэлний орчуулагч Д.Болдбаатарын хэлний мэдлэг, орчуулах авьяасыг гайхан шагшиж байсныг дурдах хэрэгтэй. Би Д.Болдбаатарын ялангуяа эртний хятад хэлийг гарамгай эзэмшсэн хийгээд түүнээ монгол хэлний яруу сонсголонт үг ба эгшиглэнгээр шууд буулган цэцлэх эрдмийг урт аяны замд дахин бишрэв.
Монголынхоо эрдэм оюуны гялалзах очир алмаасыг Богд уулынхаа бэлд бус Номхон далайн аралд дахин танин мэдэхдээ энэ мэт эрдэнэсийн гэрэлт чуулган болсон эрдэмт хөвгүүдээ төр түмэн минь танихын хамт улсынхаа хэрэгт жолоодон оруулаасай хэмээн бодож явснаа жич хэлсүгэй. Үсэг бичигт ард түмний сэтгэлгээний мянга мянган жилийн соёл, оюуны эрхэм нандин гэрэл гэгээ нь шингэж түүнийг бичих, дэлгэх, дээдлэх бүрий ариусан гэгээрүүлэгч эрчимт цацрагийг түгээнэ. Эрдэнэт номын үсгийг хүмүүн төдийгүй тэнгэр бурхан богдос ч уншина.. Эрдэнэт номын үсэг уншигдах, харагдах, танигдах бүрий түүнээс мянган утга, түмэн гэрэл цацарна. Бичиг соёлоо дээдлэгч улс үндэстэн өөдлөн дэвждэгийг би ийнхүү нүдээрээ үзлээ. Бэлгэдэхүй нь өөртөө агуу их боломжийг агуулдаг ажгуу. Хүмүүн нь өмч хөрөнгө, эд баялагтаа сагаж огсойх бус, харин эрдэм номын гэрэл доор сэтгэлээ тогтоож, оюуны баялагтаа шүтэж тэнгэрлэг амьдарах жамтай буй заа. Хүмүүн тогтвоос тэнгэрийг ялахын учир энэ буюу.
Г.МЭНД-ООЁО 2006,4,26
Өнгөрсөн намар Юй Си бид Америк тивийн баруун эрэгт Номхон далайн хөвөөнд уулзаж байсан бол энэ удаа Тайваны арал дунд нь орших Номхон далайн өмнөд эргээр цугтаа давхиж явлаа. Хуалян орох замдаа хажууд таарсан нэгэн том самбар дээрх бичгийг хараад яруу найраг биш байгаа даа хэмээн бодогдох зуур юу гэж буйг асуувал яруу найрагч Юй Си анд энэ тухай надад дэлгэрэнгүй тайлбарлаж өглөө. Тэр ярьсан нь: -Эртний хятадын хаан У Ван улсыг засч байв. Энэрэл ёсоор Улсыг засах хуулинд Жи Та гэдэг хүн санал оруулсан тухай Жоу Улсын түүхэнд тэмдэглэсэн байдаг бөгөөд утга нь “Цэрэг хүчтэй бол хүнийг ялмуй, Хүн хүчтэй болвоос тэнгэрийг ялмуй” гэжээ. Хожмоо Сүн Улсын үеийн яруу найрагч Лю Го “Сян-Яний дуулал” гэдэг шүлэгтээ яг юу гэж дуулсаныг энд бичсэн байна гэв. -Энэхүү хос уянгыг чухам яг юу гэж орчуулах ву? хэмээн манай Монголын авьяаслаг орчуулагч Доржсүрэнгийн Болдбаатар дүүгээсээ тодруулбал:
Тэрбээр түгдэрсэн ч үгүй уншсан нь. Хүмүүн тогтвоос Тэнгэрийг ялмуй… Би сүүлийн хэдэн жил гадагшаа, дотогшоо нилээд тэнэлээ. Их бага хотууд, замын уулзвар, чухал газруудад ийм том том самбар байх боловч дээр нь арилжаа наймааны ухуулгын чанартай зураг бичиг л дурайдаг сан. Харин би Тайванд явсан орсон газар болгондоо хятад ханзны нэн уран бичээсүүдэд өөрийн эрхгүй нүд унаж, сэтгэл алдаж явлаа. Тайпейд бидний буусан таван одтой зочид буудал цэлгэр шилэн хаалгаар оруут л хэдэн алдын гүнгэрваатай эртний хятад бичээсүүд угтана. Иймэрхүү зочид буудалуудад урьд нь голдуу л уран зураг, уран шигтгэмэл тэргүүтнийг л үзэж явлаа. Тайвань бол бичиг үсгээрээ гоёдог орон юмаа. Зоогийн газрын үүдэнд ирлээ. Бас л бичээс. -Энэ юу гэж байна вэ? Болдбаатараа! -Гэгээн сар, Нэгэн дэвэр дарс… Яруу найрагч Юй Си-гийн өргөөний орох гол хаалганы багана дээр бас л нэг уран бичээс. Учрыг ухваас: Аливаа хүмүүн бодох, хийхээ Ариун гэгээнээр үйлдвээс, тэр чинь Бурханы үйлсээс ялгаа юун, Аливаа хүмүүн орсон газар болгоноо Ариун гэгээн орон хэмээн санаваас, тэр нь Бурханы орноос ялгаа юун… хэмээсэн үгс ажгуу. Үнэхээр ч Юй Си-гийн уран бүтээл нь бурханы үйлс гэлтэй. Түүний уран бүтээлийн өргөө нь бурханы сүм, яруу найраг нь ч бурханы орон мэт санагдлаа. Ингэж бодох нэгэн учир буй. Би нилээд хэдэн жилийн өмнө гадаадын нэгэн сэтгүүлээс түүний шүлгийг олж сониучирхан үзсэн юм. Тэрхүү “Яруу найрагчийн сахиусан тэнгэр” хэмээх шүлэг надад онцгой сэтгэгдэл төрүүлж түүнийг орчуулан GUNU сэтгүүлдээ нийтэлж билээ. Яг та нарын дээр нэг бурхан байна Яруу найрагчдыг сахиулахаар Тэрхүү элчийг тэнгэрээс илгээсэн байна…. гэж тэр шүлэг төгсдөг сөн.
Тэгэхэд би Юй Си-г таньдаг ч үгүй байжээ. Хятадын алдарт арван гурван яруу найрагчийн гэргий нарт зориулсан энэ шүлэгнээс яруу найрагчийн тэнгэрлэг ертөнц, бурханлаг оюун санаа нэвт харагдах мэт болж билээ. Яруу найргийнхаа чөлөөгөөр шашны сургуульд хичээл заадаг. Бидний мэдэх “Доржзодов” буюу “Очироор огтлогч”-ийн тайлбараар оюутануудад лекц уншдаг ажээ. Түүний тогтсон сэтгэл, шашин соёлын өргөн цар хүрээтэй мэдлэг, нэгэн биедээ шингэсэн номын ухаантай нь шууд холбоотой буй заа. Тогоруут уул. Энд Юү Си-гийн “XXI зууны олон улсын соёлын индэр” хэмээх нэртэй урлан оршино. Гутлаа тайлаад орвол эхний танхимд Юй Си-гийн нарийн бичгийн дарга, компьютер дизайнер, дараалаад зураачид нь сууна. Түүний бичиг захидал болоод гар бичмэлүүд энд цахим бичвэрт орж, зураачид номын чимэг зурагийг хийнэ. Ер нь Юй Си-гийн яруу найргийн ном, роман, хүүхдийн зохиол аль ч бүтээл нь гараас гарангуутаа л уран зураг, хөгжмийн зохиолд шууд хувирна. Ийнхүү түүний нэн гоёмсог номыг гэртээ ч юм уу уншиж эхэлсэн хүн машин дотроо CD-ээр сонсоно. Үзэсгэлэнд очоод уран зургаар харна. Театрт тайзнаас үзнэ. Концертийн танхимд оркестр хөгжимтэй сонсоно гэсэн үг. Энэ бүхний эхлэл нь Юй Си-гийн үзэг цаас… Цэлгэр сайхан танхим угталаа. Энэ бол яруу найрагчийн уулзалтын танхим. Энд олон орноос ирсэн уран бүтээлийнхээ анд нөхөдтэй уулзана.
Яруу найрагчийн хэвлүүлсэн номуудын танилцуулга, зурагт хуудас, гар бичмэлийн хуулбар, бүтээлийн танилцуулга ханын дагуу байрлажээ. Хэвлэлийн газрууд, хөгжмийн зохиолчид, зураачид энд хүрэлцэн ирж яруу найрагчтай уулздаг буй заа. Том танхим дотуур энэ тэрийг үзэж сонирхсоор мухарын шилэн ханаар тусгаарласан өрөөнд орвол, арай өөр ертөнц угтлаа. Агар зандан ширээ, буйдан. Мин Улсын үеийн ятга хөгжим… Эртний хятадын эрт үеийн хээнцэр тансаг эд хэрэгсэл. Гэхдээ бүх юм нь эртнийх биш ээ. Орчин үеийн видео дэлгэц. Тэр дэлгэцнээ XXIII их хурлын үеийн баримтат кино гарч байна. Хөгжмийн нэн ялдам бөгөөд цоглог аялгуу дуурсана. Энэ бол дэлхийн Яруу Найрагчдын XXIII их хуралд зориулсан аялгуу. Доктор Юй Си өөрөө зохиосон юм гэж тайлбарлав. Танхимын ханаар Юй Си-гийн нэгэн романы гар бичмэлийг жаазанд хийгээд жирийтэл тавьжээ. Д.Болдбаатар бид хоёрын хувьд анх удаа яруу найрагч хүн ямар тэнгэрлэг амьдарч, өөрийн бүтээл туурвил, оюун санааны орчинг хэрхэн ер бусаар бүрдүүлэн бий болгож чаддагийг үзэж биширэх сэтгэл төрж билээ. Бид хөгжим сонсож, яруу найраг уншиж, үүх түүх ярьж, Юй Си-гийн яруу найргийн урлангийн тэнгэрлэг орчинд уусан жаргавай. Юй Си-гийн хоёр дахь урлан Хө Нань сүм. Энд уран бүтээлийнхээ 180 хоногийг өнгөрөөж, бичих туурвих онгодоо дуудна. Тайпей-гээс онгоцоор нисч хүрэх энэ газар Номхон далайн үзэсгэлэнтэй хөвөөнд оршино. Бид дээр өгүүлсэн “Хүмүүн тогтвоос тэнгэрийг ялмуй” хэмээх бичээст самбарын утга уянганд автаж, яриандаа халж явсаар далай руу шахаж тогтсон уулын нар тоссон аманд хүрч ирлээ. Сүм шүтээний газар ажээ. Монгол хүний зан юм даа, сүм шүтээн түшиж буусан уулын нэрийг асуулаа. -Гэгээнийг дэлгэрүүлэгч уул… гэж байна. Ямар сайхан нэртэй юм бэ? Хорь гаруй жилийн өмнө байгуулагдсан бумбын шашны энэ сүмийн цогчин дуганд Бурхан багшийг голлуулан залжээ. Сүм нь арваад гэлэнмаатай гэж байна.
Сэтгэлээ ариусгаж, итгэл бишрэлээ өргөм цэмцгэр сайхан ертөнц биднийг угтлаа. Сүмд зул хүж өргөөд гадагш гарч уул өөд авирав. Алган хэлбэртэй далбагар ногоон навчтай мод шатны хажуугаар эгнэн ургажээ. Бас л нүүдэлчний сониуч зангаар модны нэрийг асуулаа. -Буяны мод… ? Би бодлоо. Энэ нэрүүдийг Юй Си л өгсөн байх гэж. Сэтгүүлийн эрхлэгч хатагтай Дай-гаас асуулаа, -Гэгээнийг дэлгэрүүлэгч уул л гэж байна. Буяны мод л гэж байна. Ийм яруу найраглаг нэрийг Юй Си өгсөн үү? гэв. Хатагтай намайг нэгэнтээ цочих мэт харснаа, -Энэ нэрүүд анхнаасаа л ийм юм. Буяны модны тухай доктор Юй Си найрагтаа олонтоо бичсэн байдаг. Яг энэ модны тухай шүү гээд гараараа зааж байна. Тэрбээр цааш нь, -Харин энэ Хө Нань буюу Баялагийг арвижуулагч сүм бол хорь гаруй настай. Манай Тайваны сүмүүд заавал нэг урлагийн чиглэлийг барьж хөгждөг. Баялагийг арвижуулагч сүм бол Юй Си гуайн яруу найраг, хөгжим, уран зураг, товчилж хэлбэл түүний урлагийн тэнгэрээр дамжин ариусгал гэгээрэлийн ертөнцийг бүтээж байгаа юм. Одоо цөмөөрөө сүмийн Соёлын ордонд Тайваны Бийбаа хөгжмийн чуулгын концерт үзнээ гэв…Орой болж байна. Үзэгчид цуглан ирсээр. Бид Соёлын ордоны үүдэнд ирэв. Юй Си намайг дагуулан шилмүүс цэцэглүүлэн чимсэн дэлгэмэл бичээсийн дэргэд дагуулж ирээд гараараа заав. Үзвэл манай шинэ бичгээр “Мөнгөн жүнзэнд цас хундаглахуй” концерт Ноён Мэнд-Ооёо та тавтай морилно уу? гэж шар дэвсгэр дээр ягаанаар цэвэрхэн бичжээ. Миний хувьд анх удаа л ийм өндөр хүндэтгэл хүлээж байгаа болохоор хөлс чийхрах шиг л боллоо. Гоёмсог сайхан танилцуулга хэвлэсэнээ өглөө.
Танилцуулга мөн хятад монголоор байх аж. Танилцуулгыг сөхвөөс эхний хуудаснаа, “Сэвэлзэх салхины дарвуулыг өргөж, Сэтгэл хэмээх төрсөн нутгаа зорьюу” хэмээх гарчиг тодорч цааш монголоор бичсэн нь: “Олон жилийн турш бодож төлөвлөсөн Хө Шань XXI-р зууны соёлын индэр өнгөрсөн жилд албан ёсоор үйл ажиллагаагаа эхэлсэнээс хойш шүлэг, хөгжим болон дэлхийн олон орны яруу найрагч, зохиолч, хөгжмийн зохиолчдыг холбох гүүр болсон юм. Богинохон нэг жилийн хугацаанд дэлхийн өнцөг булан бүрээс ховорхон авьяастанууд цугларч ур ухаан, авьяас төгөлдөрөө илтгэн харуулсан билээ. Өвлийн дохиог илтгэсэн энэ өдрүүдэд бид “Мөнгөн хундагаар цас аягалахуй” хөгжмийн тоглолтыг алс холын Монгол нутгаас ирсэн хүндэт зочныхоо хамтаар таалан соёрхож байна. Сэвэлзэх салхины дарвуулыг өргөж - Сэтгэл хэмээх төрсөн нутгаа зорьюу Тоглолт бүх хүний сэтгэлийн учгийг хөндөж, та бүхнийг ариусгаж байх болтугай.” Д.Болдбаатар бид хоёр энэ бүхэнд гайхах баярлах зэрэгцэн “хоёрхон хүнд зориулж, хаа хол Тайпейгээс хөгжмийн энэ нэртэй чуулгыг далайн хөвөөний сүмд урьж тоглуулж байгаа нь гайхмаар боловч, яруу найраг хийгээд соёлыг нэн хүндэтгэн дээдэлж байгаагийн илэрхийлэл юм даа хэмээн хэлэлцэж суулаа. Бийбаа хөгжмийн уянгалаг яруухан аялгууг сонсох зуур танилцуулгыг үзвээс, удирдсан “Тогоруут уул”, зохион байгуулсан “Баялгийг бүтээгч бурханы урлаг шашны сан”, бэлтгэл хангасан Юы Юань цайны цэцэрлэг, төлөвлөж хэрэгжүүлсэн Пү Инь соёл урлагийн компани, концерт тоглосон Тайпейгийн Мо Чинь оркестр гэсэн байв. Хөтлөгч бүхий л зориулал үгээ Монголын зочид бидэн рүү хандуулж, цэцгийн баглаагаа илгээсээр байлаа. Эртний Энэтхэгийн домогт энэ ертөнцийн эзэн Брахма тэнгэрийн охин Сарасвати хэмээх яруу найргийн бурханы тухай гардаг. Сарасвати нь төвдөөр Янжинлхам, монголчилбол яруу найргийн Эгшигт охин тэнгэр гэсэн үг болой.
Янжинлхам бурхан мутартаа бийбаа хөгжим барьсан байдаг бөгөөд шүтсэн хүмүүний дотоод сэтгэл ярууслаар дүүрч, мөнхийн арван найман насны ариун гэгээн чанарыг олж, бийбаа хөгжмийн аялгуу мэт хэлний уянгат чимгийн эзэн болдог гэж сонссон билээ. Бийбаа Энэтхэгээс гаралтай бөгөөд Хятадад дэлгэрээд 3000 орчим жил болж байгаа гэж байна. Бурхан багшийн амьд сэрүүн байх үед бийбаа Хятад газар заларч ирсэн болтой. Яруу найргийн бурхан бийбаа хоёр олон мянган жилийн шүтэн барилдагатай ажгуу. Тэр оройжин бийбаа хөгжмийн яруу аялгууг сонсож, яруу найргийн тэнгэрт аялахын хамт бидэн хоёрт зориулан энэ олон байгууллагын хүмүүс ямар их бэлтгэл хийснийг харахаар санаа зовмоор байлаа. Алив нутаг оронд өөрийн бэлгэдэлийн цэцэг байдаг. Эндэхийн бэлгэдэл нь цахирмаа цэцэг байлаа. Сүмийн шатны чимэглэлээс эхлээд, бурханд өргөсөн таримал цэцэг бүгд цахирмаа. Модны ёроол, ойн чөлөө тэр аяараа цахирмаа. Цахирмаа ингэтлээ их ургадаг газар уу, аль яруу найраг, бийбаа хөгжим, гэгээн гэрэлт сэтгэлийн ахуйд дэлгэрсэн бурханы инээмсэглэл үү? Модон дундуур алхаж явтал нэгэн ер бусын жиргэх, жирхрэх дуу солонго татуулан хааяа тасалдах боловч, моддын цуурайгаар холбогдон үл тасалдан сонсогдов. Юуны дуу болохыг Юй Си-гээс бас л сониучирхав. Юй Си анд миний тэмдэглэлийн дэвтэрт харандаагаар бичиж өгөөд -Энэ амьтан гайхамшигтай яруу дуугарч байна. Түүний амьдрах нас нь ч төгс ч байгаа нь энэ гэв. Нээрээ амьдралын эцсийн үг л хамгийн хүчтэй, сүүлчийн дуу л хамгийн сонсголонтой байдаг даа. Миний эрхэм сайн нөхөр их найрагч Д.Нямсүрэн маань “Яаж би Амитаба шиг, Үхэл гэгч амьдаасаа агуулгатайг мэдэх вэ?” хэмээн амьд сэрүүндээ дуулсан нь бий шүү дээ хэмээн бодож явлаа. Тэрбээр маргааш нь үдийн зоог барихаар ирэхдээ надад нэгэн ер бусын сонин бэлэг авчирлаа. Бэлэгтэй туузыг задалбал дотроос нь царс модон хайрцаг гарав. Хайрцагны тагийг онгойлговоос дотроос нь бөмбөрцөг хэлбэртэй шилэн гуу гарлаа.
Түүний шилэн тагийг онгойлговол цахирмаа цэцгийн дэлбээн дээр суусан хүрэлзгэнэ. Тэрбээр тайлбарлаж өгүүлсэн нь: -Хүрэлзгэнэ хэдэн сар нэн уянгалаг дуугаар жирхэрч байгаад авгалдайгаа газарт булдаг юм. Газарт хадгалсан авгалдайнаас 17 жилийн дараа хүрэлзгэнэ төрнө. Хуяган дотор бие бойжсон хүрэлзгэнэ өдлөн ниснэ. Гуравхан сарын амьдралтай энэ гайхамшигтай амьтан дуу нь улам яруусан ярууссаар дуусдаг болой. ..хэмээвэй. Хүмүүн хийгээд зөв сэтгэл, бурхан хийгээд бийбаа хөгжим, цахирмаа цэцэг хийгээд уянгалан дуулагч хүрэлзэгэнэ, орчлонгийн яруу сайхан юмс бие биеийг шүтэн оршиж, аль алинаасаа хамааран, нэгэн их цогт төгөлдөр утга санааг зангидан сүлжих буюу. Тэр нь яруу найраг л юм даа. Баялагийг бүтээгч сүмийн соёлын ордонд өдөржин шүлгээ уншлаа. Соёлын ордоны тайзнаа нуурын уянгат шагшуургыг авчирч эгнүүлэн тавьсан нь эгээ л бидний дуулдаг “хар ус нуурын шагшуурга” гэлтэй. Тайваны Соёл яруу найргийн корпорациас миний яруу найргийн DVD хийхээр найман шүлгийг сонгож яруу найрагчийн өөрийн дуу хоолойгоор унших орчинг бүрдүүлсэн нь энэ. Ширээн дээр гэрэл тусган, тайзны гэрлийг унтраахад шагшуурга нь нэн сүртэй харагдаад сартай шөнө нуурын хөвөөнд шүлэг бичиж буй мэт яруу найргийн тэнгэрлэг орчинг буй болно. Үзэгчийн суудалд Юй Си, манай Д.Болдбаатар, Юй Си-гийн уран бүтээлийн багийн арван хэдэн залуус.
Тогоруут уул” сэтгүүлийн хэвлэн нийтлэгч Ван Чин Мэй, хэвлэлийн ерөнхий редактор Тай Сао Чин, сүмийн урлагийн мастер Тон Дуо, мөн Ли Шү Цай, Ши Юү Син, Боби Лин, Цай Ди Шэн.. Нам гүм…Би урьд нь бичлэгийн танхимд өөрийнхөө дуу хоолойг ийм тод мэдэрч, яруу найргийнхаа дотоод орчлон руу ийм гүн нэвтэрч байснаа санахгүй л байна… Тайваныг “Formosa” буюу Эрдэнэсийн арал хэмээн нэрлэсэн нь учиртай. Цахирмаа цэцгийн цагаан дэлбээтай хаш чулуу ижилсэж, улаан дэлбээтэй нь шүр адилсмуу. Хаш хийгээд шүр бол энэ тивийн бас нэгэн чимэг нь юмаа. Биднийг буцахын урьд үдэлтийн зоог барьсан газар бол Юй Си-гийн гурав дахь урлан болой. Тэнд би Юй Си-гийн ном, уран бүтээлдээ зориулж бүтээлгэсэн хориод хаш тамгыг сонирхож зогсохдоо дорно дахинд бичиг номыг дээдлэх соёл нэн өндөр хөгжсөнийг, бас түүнээ хадгалан уламжилж яваад үнэхээр бахархаж билээ. Тамганы нь тос гэж зүгээр л улаан будаг биш ээ. Шүр тэргүүтэн улаан чулууг нухаж уянгат модны тосоор нухаж, наргил, азуй, сэндэн модны анхилуун үнэр хийгээд шим шүүсийг шингээн эрдэнийн чанар оршооно. Чухам ийм л эрдэнийн дээд утга чанарыг зохиол бүтээлдээ шингээж өөрийн яруу найргийн тэнгэрлэг ертөнцийг бүтээгч эрхэм хүмүүнтэй түүний эрдэнэсийн арал – эх оронд нь аялсан долоон өдрийг би догдлон дурсмуй. Тайваны хааны ордон музейн хаш танхимд би Юань Улсын хаад, бичгийн түшмэдийн хаш тамга, бичиг соёлын хэрэгслийг гайхан шагширч, Хубулай хааны атгаж байсан хасбуу тамга, Пагва ламын номын тийзийн дэргэд алмайран догдолж зогссоноо ч би одоо тодоос тод санаж байна.
Ер нь дорнын эрдмийн соёл нэн өндөр бөгөөд ном бичгийнхээ зүйлд эрдэнийн дээд утгыг шингээх болой. Тайваны аялалын туршид сэтгэл татсан нэгэн чухал санаа гэвэл, Азийн бар болсон энэ орны үсрэнгүй хөгжлийн нууцын тухай төрсөн сэтгэгдэл байлаа. Өнөө үеийнхэн хөгжил цэцэглэлт нь баян чинээлэгийн тухай ярихдаа үйлдвэр, уурхай, ашигт малтмал, наймаа худалдааны бодлогын талаар л ярьдаг. Харин би энэ орны хөгжил, мандал цэцэглэлт, ялангуяа хүмүүсийнх нь оюун соёлын дэвшилтэй холбоотой юм байна гэж ойлголоо. Яруу найрагчид нь л гэхэд бичихийн зэрэгцээ зурна, хөгжим зохионо, ер нь л юм юмтай. Бичгийн соёлоо дээдлэх, урлагийг эрхэмлэх, үгийн үнэ цэнийг өргөн хүндлэх оюунлаг хүмүүсийнх нь өндөр боловсрол улс орных нь хөгжлийн нэгэн эрдэнэсийн чимэг нь мөн ажгуу. Ихээхэн өргөн утгаар хэлбэл Тайван орон тэр аяараа Юй Си-гийн урлан, Юй Си өөрөө Тайваны нэрийн хуудас юм даа гэж болмоор.. Тэрбээр өнөөдөр дэлхий даяар ихээхэн нэр хүндтэй цууд гарсан яруу найрагч, зохиолч. Роман, яруу найраг, хүүхдийн зохиол бүх л төрлөөр бичнэ. Бас зураач хөгжмийн зохиолч, фото урлагийн гайхамшигт мастер. Философичийн мэргэжилтэй энэ хүн бүхий л амьдралаа яруу найраг хийгээд түүний урлагийн бүхий л төрөл зүйлтэй найрсах тэрхүү үнэт соёлыг цогцлоон бүтээхээр бурханаас заяасан мэт.
Зохиолоо бичиж байхдаа үсэг бичгийн зураас татлага нь утга гүн, уран зохиролт зураг болоод явчихна. Түүнээс зураачид шууд л уран зургийн онгодоо дуудаж, бийр бэх нийлнэ. Хөгжмийн бүтээлд зориулсан санаануудаа илэрхийлсэн таталбарууд нь мөн л төдөлгүй ноотонд бууж, концертын тайзнаа хувирна. Ийм ид шидлэг яруу найрагч. Тэрбээр Тайваны үндэсний хөгжмийн “Алтан аялгуу” наадамд дээд уянгыг бүтээсний төлөө дөрвөн удаа тэргүүн шагнал хүртэж байв. Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн Ерөнхийлөгчийн Гарамгай яруу найраг бүтээсний төлөөх “Алтан медаль” нэг дэх дугаарын шагналыг уржинан түүнд гардуулсан бол өнгөрсөн жил Дэлхийн яруу найргийн “эрхэм дээд шагнал”-ыг түүнд олгож, эгшиглэнт алтан титэмийг залсан билээ. Баялагийг арвижуулагч сүмийн соёлын төвд түүний дөрвөн роман, драмын бүтээлийн нэг, яруу найргийн арван дөрвөн боть тавиастай байсан бөгөөд хөгжмийн бүтээл болон уран зохиолын CD, DVD альбом бол хэдэн арваараа байсан. Тэнд ирэгсэд уут уутаар нь худалдан авч байхыг бид хоёр нүдээрээ үзсэн юм. Зохиол бүтээлийн нэрийг нь асуувал бас л сонин… “Сараар наадах хос загас”, “Амарита”, “Тэнгэрийн шүүдэр”, “Шагшуурган дундах цагаан морь”, “Хяруу унахын дуулал”, “Үсгээр наадах жараахай”, “Шидэт цэцгийн дуу” гэх мэт. Яруу найрагчийн эцгээс өгсөн нэр нь Хун Чин Юү.
Уран бүтээлийн нэр нь Юй Си. Юй Си гэж “горхи” ба “загас” гэсэн үг бөгөөд түүний багш Ло Фү нь энэ нэрийг хайрлахдаа горхиор эхлээд далайд хүрэхийг бэлгэдсэн буй заа. Бяцхан горхиос эхэлсэн тэрбээр одоо дөрвөн далайг нэгэнт гаталжээ. Юй Си Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн утга зохиолын доктор цлоыг 2002 онд хүртэж, Дэлхийн Яруу Найрагчдын XXIII Их хурлын хүндэт Ерөнхийлөгчөөр ажилласан бөгөөд Одоо Дэлхийн Яруу Найрагчдын Их хурлын Олон Улсын хороог тэргүүлж байна. Түүний эрхлэн хэвлүүлдэг “Тогоруут уул” – XXI зууны олон улсын индэр” хэмээх сэтгүүл нь өнөөдөр олон улсын урлаг соёлын амьдралын эрхэм хүндтэй индэр болсоор байна. Юй Си найрагч болон түүний анд нөхөд нь манай хятад хэлний орчуулагч Д.Болдбаатарын хэлний мэдлэг, орчуулах авьяасыг гайхан шагшиж байсныг дурдах хэрэгтэй. Би Д.Болдбаатарын ялангуяа эртний хятад хэлийг гарамгай эзэмшсэн хийгээд түүнээ монгол хэлний яруу сонсголонт үг ба эгшиглэнгээр шууд буулган цэцлэх эрдмийг урт аяны замд дахин бишрэв.
Монголынхоо эрдэм оюуны гялалзах очир алмаасыг Богд уулынхаа бэлд бус Номхон далайн аралд дахин танин мэдэхдээ энэ мэт эрдэнэсийн гэрэлт чуулган болсон эрдэмт хөвгүүдээ төр түмэн минь танихын хамт улсынхаа хэрэгт жолоодон оруулаасай хэмээн бодож явснаа жич хэлсүгэй. Үсэг бичигт ард түмний сэтгэлгээний мянга мянган жилийн соёл, оюуны эрхэм нандин гэрэл гэгээ нь шингэж түүнийг бичих, дэлгэх, дээдлэх бүрий ариусан гэгээрүүлэгч эрчимт цацрагийг түгээнэ. Эрдэнэт номын үсгийг хүмүүн төдийгүй тэнгэр бурхан богдос ч уншина.. Эрдэнэт номын үсэг уншигдах, харагдах, танигдах бүрий түүнээс мянган утга, түмэн гэрэл цацарна. Бичиг соёлоо дээдлэгч улс үндэстэн өөдлөн дэвждэгийг би ийнхүү нүдээрээ үзлээ. Бэлгэдэхүй нь өөртөө агуу их боломжийг агуулдаг ажгуу. Хүмүүн нь өмч хөрөнгө, эд баялагтаа сагаж огсойх бус, харин эрдэм номын гэрэл доор сэтгэлээ тогтоож, оюуны баялагтаа шүтэж тэнгэрлэг амьдарах жамтай буй заа. Хүмүүн тогтвоос тэнгэрийг ялахын учир энэ буюу.
Г.МЭНД-ООЁО 2006,4,26