Өнөөдөр, Монголчуудын уламжлалт цаг тооллоор хаврын сүүл сарын 15. Монголын хээр тал юу нэгнийг бодлогширно. Умар зүгт шингэх наран, дорно зүгт тэргэл саран. Сар бүрийн 15-нд ийнхүү хээр талд наран саран талын хоёр хязгаараас бие биесийг ширтэн хардаг бөгөөд тэг дунд нь талын нүүдэлчин айлын гэр байдаг юм. Би яг одоо тэнд байна. Ертөнцийн төв мэт. Шингэж буй наран зүгээс нэгэн морьтон дуу аялаад давхиж айсуй. Ургаж буй саран зүгээс тэмээн хөсөг айсуй. Үхэр мал хотолжээ. Удалгүй одод түгэж шөнийн анир гүм тэнгэр доор айл гэрт үлгэр, уртын дуу, морин хуурын аялгуу дуурсана. Уудам хээр талын тэнгэрт саран авхай үй олон одон-охидоо дагуулан умар зүг нүүж явна.

Их хотуудад олон өнгийн гэрэл солонгорч, хурдан галт тэргүүд дээгүүр доогуур давхилдан, электрон хөгжим нүргэлэн, үй олон залуус дуулж бүжиглэн, шилэн хундага жингэнэлдэж байхад талын нүүдэлчид хүлгийн дэл дээр дарцаглаж, морин хуураараа ингэн тэмээ уйлуулж, хээр талдаа чимээгүйхэн нүүдэллэнэ.

Эгэл борог нүүдэлчний энэ л ахуй амьдрал дунд аян нүүдлийн уртад уртын дуу төрж бүтэн, өвгөдийн зөн мөрөөдлийн шастирыг их хөлгөн туульсаараа товчоолон сар жилээр аялгуулан хайлна.

Тэнгэр бол бидний эцэг, дэлхий бол бид бүхний ээж нь юм хэмээн Монголчууд үзнэ. Уул толгод ус булаг, өвс ургамал, хад чулууг бүгдийг амьтай сүнстэй, оюун ухаантай хэмээн хүнчилэн харьцдаг билээ.

Хүн төрөлхтөний нүүдэлчдийн соёл иргэншлийн сүүлчийн үнэт зүйлсийг тээж яваа нүүдэлчин малчдын бэлчээр нутаг руу уул уурхайн ашигт малтмалын хайгуулын лиценз авсан баян компаниуд сүлжилдэн давхилдах боллоо. Өвс халиурч, зээр жирэлзэн гүйсэн тэр уудам хээр тал нутгийн хөрсөн доор алт, нүүрс, уран, нефть байгаа юмаа. Газрын гүнээс үлэмж их баялаг ухаж олборлоод тал нутагт гоёмсог хот байгуулж, нүүдэлч малчдын “хоцрогдсон” гэх ахуйг өөд нь татаад амьдралыг нь сайхан болгох тухай “үлгэр” ярьж явна. Их мөнгөтэй тэрхүү дэлхийн баян компаниудад лиценцийг олгож найр тавиад ашгаас нь хүртэхийг санаархагч монгол төрийн эрхэнд гарсан олигархиуд “хоцрогдсон” гэх бэлчээрийн нүүдлийн мал аж ахуйн тогтолцоог халж оронд нь атомын станцаар тэжээгдэх аж ахуй болгон өөрчлөх тухай бас нэгэн “үлгэр” зохиогоод ярьж явна. Чернибылд юу боллоо? Өнгөрсөн жил Японд юу боллоо? Дэлхийн бөөрний дэлэмхэн хэсэгт торж үлдсэн монгол нүүдэлчдийн ахуйгаа бэлчээр нутагтайгаа хадгалан үлдэхийн төлөө тэсч зогсох хэрэгтэй болоод байна.

Монголын хээр талд нар болон салхи хэмээх хэзээ ч үл шавхагдах эрчим хүчний эх булагтай билээ, бид. Ураан хэмээх дэлхийн баялаг гүндээ байж байг. Тэр чинь эх дэлхийнхээ хэвлийн дулааны тэнцвэрийг барьдаг юм биш үү? Жаахан дэлхийдээ тэрхүү дотоод эрчим нь хэрэгтэй, тэгээд ч тэр шавхагдашгүй биш ээ. Алт эрдэнэс нь ч дэлхийдээ хэрэгтэй. Тэр шавхагдах дөхөж байна.!

Үг шиг хүчтэй нь юусан билээ? Миний тарни: Дэлхий ээж тандаа бид хайртай.

Монголын хээр талаас бичсэн захидал №2  

Байгаль, уул ус газар шороогоо хайрлан энэрэх бүрий дэлхий ээж баярлаж зөөлөн хур бороо, үзэсгэлэнт солонго, өнгө өнгийн цэцэг навчаа дэлгэрүүлж баясан талархана. Газар шороогоо ухаж, хад чулууг нь ховхлон онгочиж, мод ургамалыг нь устган, ан гөрөөс, амьтадыг нь алж хядах бүрий хилэгнэн уурсаж газар хөдлөлт, далайн шуурга, үер, цөлжилт хэмээх элдэв хувиралуудаар гомдол бухимдалаа илэрхийлнэ.

Газар нутгийн хэвлийд нь хадгалагдах алт эрдэнэс, эрдэс баялагийн охь шим нь хөрс ус, ургамал унд, малын сүү шимээр дамжин улмаар хүний биед шимэгдэн бие бялдар оюун санааг нь асар их эрчимт эерэг долгионоор цэнэглэдэг болохыг нүүдэлчид нэн эртнээс танин мэдсэн байх юм. Дээр нь ургах өвс ургамалын шинжээр, газрын тогтоцын дүр төрх зэргээр доор нь ямар эрдэнэ буйг нүүдэлч малчид шинжин мэдэх боловч түүнээ хэнд ч үл заан, зөвхөн Оюут, Эрдэнэт, Төмөрт гэх мэтээр нэршүүлэн кодолж үеийн үед хадгалах бөгөөд уул толгод, мод бут, ус булаг бүхэн хий бод эзэнтэй, тэрхүү эзэн савдаг нартай найрсан, үг хэл, сэтгэл санаа, үйл хөдлөлөө ойлголцож, зохицож амьдрах ёстой, эс тэгвээс лус савдагийн хорлол болно хэмээн үзнэ.

Тэр хооронд хот тосгод бий болж, үгүй болж, онгоц машин, ган цамхаг, цэнэгт пуужинг бүтээж, газрын хэвлийн тосыг юүлж, дэлхийн гүнээс ураан хэмээх эрчим хүчийг гарган авч цөмийн тэсрэх бөмбөг үйлдвэрлэж атомын цахилгаан станцуудыг олноор нь байгуулан заримыг нь далайд дэлбэлэн туршиж, зарим нь газар хөдлөлтийн хүчийг тэсэлгүй дэлбэрч хүн төрөлхтөнд хөгжил дэвшил авчирахын хамт гай гамшиг дагуулсаар л байна.

Цөөхөн тооны нүүдэлчид л монголын хээр тал, хахир говьд дэлхийн хурдаас хоцрон алслагдаж газар шороогоо шүтэж, нутаг усаа хайрлаж хүмүүний гарвал язгуураа хадгалан нүүдэллэн аж төрсөөр байна.

Хүн төрлөхтөөн! Цөмийн эрчим хүчнээс татгалзъя! Байгаль дэлхийдээ халгүй, үл шавхагдах салхи ба нарны эрчим хүчийг амьдрал ахуйн хэрэглээ болгоё.

Миний тарни: Дэлхий ээж тандаа бид хайртай.

“Гол ус хүмүүний зүрхэн дундуур урсдаг” Монголчууд ийн хэлэх дуртай. Хүмүүн бол газар шороо уул усны нэгэн хэлтэрхий нь бөгөөд дэлхийгээс ундрах ус булгаа эхийн сүү мэт шимэж, нэгэн насыг элээгээд буцаж газар шороондоо шингэнэ.

Өнөөдөр ус булаг, нуур цөөрөм бохирдож, улмаар эх ундрага нь татран ширгэсээр байна. Сүүлийн арав гаруй жил алтанд шунагсад хаа сайгүй цооног ухаж хүдрийг гаргаад ус булагийн цэнгэг усыг бохирдуулан алт угааж, газар дэлхийгээ шарх сорви болгож хүн малыг хордуулсаар байна. Монгол орны эдийн засаг нийгмийн шилжилтийн хүнд бэрх цаг үеийг овжиноор ашиглагсад биднийг “алтан дээр сандайлсан гуйлагчид” хэмээн хочлоод алтыг чинь аваад баяжуулаад өгье гэж хошгоруулсаар боловч төр засгийн эрх мэдэлтэн цөөхөн хүн, тэдний түнш гадаадын компаниудын хэдхэн эзэд улсаас минь баян болсон боловч ард түмний амьдрал сайжирсангүй, харин үлэмж хэсэг нь улам ядуурсаар байна. Ийнхүү алтыг нь ухаад, гол усыг нь бохирдуулаад оронд нь эмгэг өвчин орхиод тэд алга болно.

Монголд гол усаа авран хамгаалах хөдөлгөөнүүд олноороо байгуулагдан тэмцэж байгаа ч авилгалд идэгдсэн төр засгийн олигархиудын өмнө хүчин мөхөсдөж байна. Тэднийг дийлэх хүч гагцхан л байна, тэр бол үйлийн үр. Эмгэнэн гашуудаж, энэлэн зовж буй энэ олон ус булаг, гол усны эзэн лус нар нэг л өдөр хилигнэн босохыг хэн мэдэх вэ? Өнгөрсөн онд Японд болсон цунами, аймшигт газар хөдлөлт, атомын цахилгаан станцын осол бол хүн төрөлхтөнд өгч буй Дэлхий ээжийн томоохон сануулга байхаа! Цөмийн эрчим хүчийг хадгалагч сав хичнээн бат бөх гэх боловч байгалийн хүчин зүйлийн өмнө ямар өчүүхэн юм бэ? Номхон далайн халим загасыг ангуучлан ихэс дээдсийн тансаглах ширээний нэгэн оройн зоог болгоод маргааш нь жорлонгийн тосгуураар хог шавхруу болгон хаях мэтийн технологийг үй олноор нь буй болгох боловч, хилигнэсэн далайн уурсан оволзох хүчит давалгааны дэргэд хүний бүтээл өчүүхэн болохыг дэлхий даяаараа бид харлаа шүү дээ. Далайн тэрхүү аймшигт түрхрэлтийг орчин үеийн шинжлэх ухаан технологийг тэргүүлэн буй Япон орны цаг агаар тандах багаж хэдхэн минутын өмнө мэдсэн байхад нүүдэлчдийн ажиглалтаар арван хэдэн хоногийн өмнөөс дохиогоо өгсөн юм билээ!

Байгалийн амьд ус бол тухайн газар нутаг хийгээд тэндэхийн газрын хэвлий дэх эрдэс баялаг, тэр нутагт амьдрагч хүмүүний оюун санааны бүхий л мэдээллийг хадгалж байдаг бөгөөд “унасан газар, угаасан ус” хэмээн монголчуудын хэлдэг нь түүнтэй холбоотой. “Эх нутаг”, “эх орон” хэмээх хэллэг нь зөвхөн утга зохиол, яруу найраг дахь хайр бахархалыг илэрхийлэгч үг төдий бус ажээ. Төрсөн нутгийнх нь ус булгийн бүтэц нь тухайн хүний биологийн бүтэцтэй ижил байдаг болохыг шинжлэх ухаан саяхан нотолжээ. Эхийнхээ хэвлийд байхад нь харьд худалдсан унага нутагтаа гүйж ирсэн тохиолдол нэг бус бий. Энэ нь амьд амьтан ус нутаг хоёрын шүтэлцээтэй таталцалын хүч ажгуу. Монгол нүүдэлчдийн эх нутгаа гэх дотоод хүч нь чухам үүгээр тайлбарлагдана.

Хүмүүс ээ! Манай дэлхийн бөмбөрцөгийн өчүүхэн аглаг чөлөөнд торж үлдээд байгаллаг зөн билиг, уламжлалт ахуй, онгон зэрлэг байгалиа цэвэр тунгалагаар нь хадгалан буй энэ цөөхөн нүүдэлчдийг унаган хээр талтай нь хэрхэн аварч хамгаалах вэ?

Миний тарни: Дэлхий ээж тандаа бид хайртай.

Монголын хээр талаас бичсэн захидал №4

Хурдан буу, хурц дурангаар зэвсэглэсэн сайд дарга, их хурлын гишүүд, шинэ цагийн баячууд “үерхэлээ” бататгаж, үгсэх аргаа эрэлхийлж “хийморь сэргээнэ” хэмээн талын цагаан чонын эсрэг аян дайн зарлалаа. Саяхан Улсын их хурлын гишүүн нэг эрхэм 270 чоно агнаж “баатарлаг гавъяа” байгуулж гэнээ?! Өмнөд хөршид чоно моодонд орж дарга сайд нартаа бүтэн чоноор бэлэг барих, чонын хоолой, ходоод, элэг гээд бүхий л эрхтнийг нь ийм тийм юманд сайн хэмээн хээр тал нутагт чоно алах хөдөлгөөнийг улам идэвхижүүлэв. Чухам энэ нь улс төрийн бодлого уу? увайгүй тэнэгүүдийн хийрхэл үү? Энэ бол зөвхөн Монголын жишээ. Энэтхэгт заан, Америкт зэрлэг үхэр, Африкт    ороонго, Авсралид имж, Японд халим загас ангуучдын өгөөшинд орж цөөрсөөр л байна.

Монголын мифүүдэд эртний овогууд чоно, хун зэрэг зэрлэг амьтадаас үүсэлтэй хэмээн тотем болгон шүтдэг тухай үгүүлнэ. Нэгэн домогт Хүннүгийн хаан гүнжээ тэнгэрийн хөвгүүн ирж авна хэмээн итгэж эзгүй ууланд өндөр цамхагт суулгасан нь хүмүүн эс ирээд тэр нь чонотой гэрлэж нэгэн хүчирхэг овог аймгийг үүсгэсэн тухай үгүүлнэ. Бас нэгэн домогт хааны хөвгүүн хун гүнжтэй гэрлэж нэгэн овог аймгийг үүсгэсэн тухай үгүүлнэ. Язгуур домог бүхэнд нэгэн чухал санаа байгаа нь, хүмүүн хийгээд адгуус амьтас нэг л гарвалтай, хувь тавилан адил гэсэн агуулгатай. Хүмүүс араат техник, автомат зэвсэг эзэмшсэнийхээ давуугаар байгалийн амьтас руу зэрлэгээр дайран хөнөөж ид бахаа хангаж, золиос болгохын хамт, тэднийг гоён гоодох төдий зугаа цэнгэлийн хэрэгсэл болгох нь хирээс хэтэрчээ. Чухамхүү энэ өнцөгөөс харах юм бол хүмүүн зэрлэг адгуус байсан тэр л үе рүүгээ буцаж буй мэт.

Хүмүүс ээ! Ан гөрөөсийг буудан хөнөөж зугаагаа гаргадаг аялал жуулчлалын бизнесээс татгалзъя. Үхэж тарчилж буй амьтны шаналал хилингийн энерги шингэсэн эвэр арьс таньд аз жаргал өгч байна гэж үү? Ганган чамин эрчүүд, гоо хатагтай нараа! Зэрлэг ан гөрөөсний арьс үсээр гангарч чамирхах хэрэглээнээс татгалзацгаая.

Миний тарни: Дэлхий ээж тандаа бид хайртай.