ХӨХ МОНГОЛЫН ХӨХ ЧОНЫН ШАСТИР
“Махыг идэгч чоно бээр эхийн сүүгээр бойжимуй” хэмээн Равжаа хутагт айлджээ. Хүмүүн ч бас адил буй. Хүн чоно хэмээх байгал эхийн хоёр бодгаль нэгэн үе тасран холдож дайсагнан хорлолдох, бас нэгэн цагт төрөлсөн ойртож садансан туслалцах ажгуу. Хүмүүн чононд хичнээн их өширхөж түүнийг авлан атаалах арга ухаан нь нарийсах тусам чонын байгаль чигээрээ хадгалагдан оршихуйн мэргэн сүүхээ улам ид хав болох ажээ. Чоно хүмүүний чанар луу дөхөн гэтсээр, харин хүмүүн чонын төрхөнд бас ойртон мяраалсаар байгаа юм биш үү.
Г.Аким гүүшийн туурвисан “Тэнгэрийн нохой” номыг уншаад ийн сэхээрэн сэрэхийн хамт хирдхийн цочирдвай. Номын бүхий л үгүүлэмж гагц чонын тухай миф, домог, хууч яриа, болсон явдал, бодрол ухаарал, сэрэл бясалгал мэт боловч хүмүүн хэмээх байгалийн чонолог шинж чанар луу сэхээрэн сэрэхүйн цочролт үгсийг оньлон чиглүүлсэн нь юутай мэргэн тусна вэ?
Чоно хэмээх тэнгэрлэг амьтны шастир нь хүн хэмээх ухаант амьтны өөрийгөө эргэн харах шидэт толь нь юм байна шүү дээ. Чоно хэмээх бидний эх болсон амьтны түүх нь байгаль хэмээх агуу их оршихуйн шалгарал, ид хав, зөн билиг, эр зориг, хувь заяа, өөрийгөө өмгөөлөн тэмцэхүй, ертөнцийн хууль зүйд үл харшлахуйн зохилдлого бүхний агуу их өв соёл болон цогцолсон ажээ. Урьд нь бид Шаалуу хүүгийн домог сэлтийг зөндөө л уншиж анчны адал явдал, чонын тухай явган яриаг бишгүй л сонсож байсан ч утгын цогц урлан бүтээхүйн тиг гольдролд эвсэн цэгцэрсэн ухаан билиг гэгч эрдэнэ болдог учирыг одоо л мэдлээ. Чонын тухай мэдээлэл төдий эрээвэр хураавар байсан зүйлс одоо чоно хэмээх эх болсон байгалийг хайрлан өмгөөлөхүй, чонын товчооныг харамлан хамагаалахуйн өв соёл болон цогцолбай. Оюунт хүмүүний туурвин бүтээхүйн ид хав үүнд л оршимуй.
Бичгийн утгач, билгүүн гүүш Г.Акимын эл бүтээлтэй би найман жилийн өмнө анхлан танилцаж, эдүгээн онд эргэн уншиж эрхгүйеэ шимтлээ. Зохиогч бээр эл номыг цогцлоох гэж олон жил хээрийн хэц дэрлэж, үлгэр домгийн бүрэнхүйд бэдчин аялж судар номын тоос онгичож, захидал занаагаар харилцаж, анчин гөрөөчний амнаас унасан хий болгоныг ажааран цуглуулж, соёоных нь урт, тархиных нь жинг хүртэл цэгнэж шинжиж бүтээхүйн зовлонд нь хатаж, жаргалд нь умбажээ.
Аз жаргал гэдэг агшин зуурын дараа ирдэг эд биш ажээ. Арван хэдэн жилийн өмнө энэ номыг төрөөгүй байхад Америкт орчуулан хэвлүүлэх аз ам хоёрыг өгсөн нэгэн залуу эдүгээ үгүй болсон ч “орчуулан хэвлүүлэх” сайн санаа нь сэрүүн үлдсэний учир өнөөдөр “Тэнгэрийн нохой” англи хэлнээ амилан мэндэлбэй. Манай зохиолчдод чамгүй их тусыг хүргэсэн орчуулагч Г.Дашдаваа энэ орчуулахуйяа бэрх номыг англи хэлнээ анхлан буулгажээ. Мэдээж Г.Аким гүүш өөрөө орчуулгыг ариутган шүүжээ. Гэхдээ л дутуу байсан нь мэдээж. Америкийн залуу яруу найрагч бүсгүй Мин Холден бас энэ номын орчуулга руу шимтэн оржээ. Мин Холденг Америкийн засгийн газар Азийн Монголд очиж юм үз, нүд тайл, хэл сур, дорнын соёлтой танилц, харин ирээдүйд өөрийн улсад утга зохиолын салбарт лидер болж төлөвших ёстой шүү хэмээн илгээжээ. Тэр азтай, бас зоригтой бүсгүй аж. Анхны орчуулга нь ийн тэнгэрийн нохойн тухай тэнгэрлэг ном болжээ. Бас Г.Аким гүүшийн аялгуут найруулгатай ажиллана гэдэг их юм сурна гэсэн үг. Яаж зүгээр байхав, Г.Аким гүүш өөрөө орчуулагийг бас ариутган шүүсэн нь мэдээж. Г.Акимийн давуу тал бол орчуулгатай эргэн ажиллах чадвартайд оршино. Г.Аким гүүшийн Ч.Айтматов, Лев Гумилев, Г.Маркес, Р.Рупенийг орчуулж, толь бичиг зохиож нэг хэлний соёлыг нөгөө хэлний соёлд дамжуулан хүргэсэн буян хишигийн нь агтын хариу эргэн иржээ. Миний л хувьд лав зохиогчоос дутахгүй байрлав. Г.Аким биднүүс монголынхоо их соёлын үнэт зүйлсийг англи тэргүүтэн дэлхийн чухал хэлүүдэд орчуулж, дэлхий дахинд монголоо нээх юм сан гэж олон жил хамт мөрөөдөн шаналсан юм. Мөрөөдөхөд мөнгө төлөхгүй хэмээн өөрсдийгөө цайлгаж явсан бид тэрхүү мөрөөдлийнхөө учигаас нэгэнтээ зүү сүвлэн шаглаж эхэлллээ. Азийн Сан хамгийн түрүүнд энэ номын үнэ цэнийг ойлгоод англи хэлнээ орчуулан хэвлэх зардалыг хайрлажээ. Азийн Сангийн Монгол дахь суурин төлөөлөгч Вильям С.Инфанте нөхөрт монголын номын садангууд бид баярлах ёстой бөлгөө. Саяхан Үндэсний номын санд Г.Акимийн “Тэнгэрийн нохой” англиар орчуулагдаж гарсаны болон монгол хоёр дахь хэвлэлийн номын хурим болоход Г.Аким нөхрийн эрдэмд шаналсан магнайн үрчлээ хэдэнтээ тэнийн гэрэлтэхийг хараад энэ маань овоо хэдэн нас нэмлээ дээ хэмээн даган баясаж зогсохдоо угаас үгүүлэхүйн эрдэмд дульханы харгайгаар хэлье гэсэн урмын хэдэн үгээ эвлүүлэн илэрхийлэхийн хүчин мөхөсдсөн хэдий ч хэлье гэж бодож байснаа хэлхэн бичиж хүргэсү хэмээсэн зүрхний зарлигийг даган баясвай. Г.Аким гүүш маань орчуулгаараа олон хүнийг баярлуулж байсан нь мэдээж боловч бүтээлээ орчуулуулсан хүн яаж баясан цэнгэдгийг тэр өдөр л нэг биеэрээ эдэлсэн байх даа. Энэ ном Г.Акимыг дэлхийд гаргана гэж би бат итгэж байна. Манайханаас ядаж нэг нь ч гэсэн дэлхийд гарвал аштай юу. Хятадын зохиолч ий “Чоно тотем” ном хятадын уншигчдыг нэгэнт байлдан дагуулаад эхлэх үед “Тэнгэрийн нохой” түүнээс юунаас дутах буй, бид даанч мөнгөгүй юм. Дэлхийд гаргах гарцаа олохгүй юм гэж халаглаж суусан минь үнээн. Одоо “Тэнгэрийн нохой”-д тэнгэрийн хаалга нээгдэв.
“Чоно ижил тэнгэртэйдээ харагдана” хэмээх тангарагтай гэдэг билээ. Үнэн юм. Чоно одоо бидэнд, бас өрнө дорнын нэгэн ижил “тэнгэртэй” болгонд харагдана. Харагдахдаа үзэн ядахуйн хилэнт сэтгэл бус, хайрлан өмгөөлөх, ухааран ойлгохуйн гэгээн мэлмий гийгүүлж харагдаасай. Чоно хийгээд хүмүүн бид нэг л тэнгэрийн доор, нэг л хөрстийн дээр цагаан сүү хөхөж, хөл тэнцээд улаан шүүсэнд шимтэж амьдран тэмцдэг бөлгөө. Чоно хүний үрийг ачлан аварч, хөхөө хөхүүлэн тэжээх “хүнлэг” сэтгэлтэй, бас хүний оюуныг хүлээн зөвшөөрөх ухаан сэхээтэй амьтан юм. Хүнд үзүүлсэн чонын тус цаглашгүй. Одоо хүмүүн бид чоныг ямар тусаар гийгүүлэх вэ? Г.Аким гүүш л харин нэг, чонын тусын хариуг баривай. Тэгвэл бусад нь яаж ач барих буй?
Г.Аким гүүшийн туурвисан “Тэнгэрийн нохой” номыг уншаад ийн сэхээрэн сэрэхийн хамт хирдхийн цочирдвай. Номын бүхий л үгүүлэмж гагц чонын тухай миф, домог, хууч яриа, болсон явдал, бодрол ухаарал, сэрэл бясалгал мэт боловч хүмүүн хэмээх байгалийн чонолог шинж чанар луу сэхээрэн сэрэхүйн цочролт үгсийг оньлон чиглүүлсэн нь юутай мэргэн тусна вэ?
Чоно хэмээх тэнгэрлэг амьтны шастир нь хүн хэмээх ухаант амьтны өөрийгөө эргэн харах шидэт толь нь юм байна шүү дээ. Чоно хэмээх бидний эх болсон амьтны түүх нь байгаль хэмээх агуу их оршихуйн шалгарал, ид хав, зөн билиг, эр зориг, хувь заяа, өөрийгөө өмгөөлөн тэмцэхүй, ертөнцийн хууль зүйд үл харшлахуйн зохилдлого бүхний агуу их өв соёл болон цогцолсон ажээ. Урьд нь бид Шаалуу хүүгийн домог сэлтийг зөндөө л уншиж анчны адал явдал, чонын тухай явган яриаг бишгүй л сонсож байсан ч утгын цогц урлан бүтээхүйн тиг гольдролд эвсэн цэгцэрсэн ухаан билиг гэгч эрдэнэ болдог учирыг одоо л мэдлээ. Чонын тухай мэдээлэл төдий эрээвэр хураавар байсан зүйлс одоо чоно хэмээх эх болсон байгалийг хайрлан өмгөөлөхүй, чонын товчооныг харамлан хамагаалахуйн өв соёл болон цогцолбай. Оюунт хүмүүний туурвин бүтээхүйн ид хав үүнд л оршимуй.
Бичгийн утгач, билгүүн гүүш Г.Акимын эл бүтээлтэй би найман жилийн өмнө анхлан танилцаж, эдүгээн онд эргэн уншиж эрхгүйеэ шимтлээ. Зохиогч бээр эл номыг цогцлоох гэж олон жил хээрийн хэц дэрлэж, үлгэр домгийн бүрэнхүйд бэдчин аялж судар номын тоос онгичож, захидал занаагаар харилцаж, анчин гөрөөчний амнаас унасан хий болгоныг ажааран цуглуулж, соёоных нь урт, тархиных нь жинг хүртэл цэгнэж шинжиж бүтээхүйн зовлонд нь хатаж, жаргалд нь умбажээ.
Аз жаргал гэдэг агшин зуурын дараа ирдэг эд биш ажээ. Арван хэдэн жилийн өмнө энэ номыг төрөөгүй байхад Америкт орчуулан хэвлүүлэх аз ам хоёрыг өгсөн нэгэн залуу эдүгээ үгүй болсон ч “орчуулан хэвлүүлэх” сайн санаа нь сэрүүн үлдсэний учир өнөөдөр “Тэнгэрийн нохой” англи хэлнээ амилан мэндэлбэй. Манай зохиолчдод чамгүй их тусыг хүргэсэн орчуулагч Г.Дашдаваа энэ орчуулахуйяа бэрх номыг англи хэлнээ анхлан буулгажээ. Мэдээж Г.Аким гүүш өөрөө орчуулгыг ариутган шүүжээ. Гэхдээ л дутуу байсан нь мэдээж. Америкийн залуу яруу найрагч бүсгүй Мин Холден бас энэ номын орчуулга руу шимтэн оржээ. Мин Холденг Америкийн засгийн газар Азийн Монголд очиж юм үз, нүд тайл, хэл сур, дорнын соёлтой танилц, харин ирээдүйд өөрийн улсад утга зохиолын салбарт лидер болж төлөвших ёстой шүү хэмээн илгээжээ. Тэр азтай, бас зоригтой бүсгүй аж. Анхны орчуулга нь ийн тэнгэрийн нохойн тухай тэнгэрлэг ном болжээ. Бас Г.Аким гүүшийн аялгуут найруулгатай ажиллана гэдэг их юм сурна гэсэн үг. Яаж зүгээр байхав, Г.Аким гүүш өөрөө орчуулагийг бас ариутган шүүсэн нь мэдээж. Г.Акимийн давуу тал бол орчуулгатай эргэн ажиллах чадвартайд оршино. Г.Аким гүүшийн Ч.Айтматов, Лев Гумилев, Г.Маркес, Р.Рупенийг орчуулж, толь бичиг зохиож нэг хэлний соёлыг нөгөө хэлний соёлд дамжуулан хүргэсэн буян хишигийн нь агтын хариу эргэн иржээ. Миний л хувьд лав зохиогчоос дутахгүй байрлав. Г.Аким биднүүс монголынхоо их соёлын үнэт зүйлсийг англи тэргүүтэн дэлхийн чухал хэлүүдэд орчуулж, дэлхий дахинд монголоо нээх юм сан гэж олон жил хамт мөрөөдөн шаналсан юм. Мөрөөдөхөд мөнгө төлөхгүй хэмээн өөрсдийгөө цайлгаж явсан бид тэрхүү мөрөөдлийнхөө учигаас нэгэнтээ зүү сүвлэн шаглаж эхэлллээ. Азийн Сан хамгийн түрүүнд энэ номын үнэ цэнийг ойлгоод англи хэлнээ орчуулан хэвлэх зардалыг хайрлажээ. Азийн Сангийн Монгол дахь суурин төлөөлөгч Вильям С.Инфанте нөхөрт монголын номын садангууд бид баярлах ёстой бөлгөө. Саяхан Үндэсний номын санд Г.Акимийн “Тэнгэрийн нохой” англиар орчуулагдаж гарсаны болон монгол хоёр дахь хэвлэлийн номын хурим болоход Г.Аким нөхрийн эрдэмд шаналсан магнайн үрчлээ хэдэнтээ тэнийн гэрэлтэхийг хараад энэ маань овоо хэдэн нас нэмлээ дээ хэмээн даган баясаж зогсохдоо угаас үгүүлэхүйн эрдэмд дульханы харгайгаар хэлье гэсэн урмын хэдэн үгээ эвлүүлэн илэрхийлэхийн хүчин мөхөсдсөн хэдий ч хэлье гэж бодож байснаа хэлхэн бичиж хүргэсү хэмээсэн зүрхний зарлигийг даган баясвай. Г.Аким гүүш маань орчуулгаараа олон хүнийг баярлуулж байсан нь мэдээж боловч бүтээлээ орчуулуулсан хүн яаж баясан цэнгэдгийг тэр өдөр л нэг биеэрээ эдэлсэн байх даа. Энэ ном Г.Акимыг дэлхийд гаргана гэж би бат итгэж байна. Манайханаас ядаж нэг нь ч гэсэн дэлхийд гарвал аштай юу. Хятадын зохиолч ий “Чоно тотем” ном хятадын уншигчдыг нэгэнт байлдан дагуулаад эхлэх үед “Тэнгэрийн нохой” түүнээс юунаас дутах буй, бид даанч мөнгөгүй юм. Дэлхийд гаргах гарцаа олохгүй юм гэж халаглаж суусан минь үнээн. Одоо “Тэнгэрийн нохой”-д тэнгэрийн хаалга нээгдэв.
“Чоно ижил тэнгэртэйдээ харагдана” хэмээх тангарагтай гэдэг билээ. Үнэн юм. Чоно одоо бидэнд, бас өрнө дорнын нэгэн ижил “тэнгэртэй” болгонд харагдана. Харагдахдаа үзэн ядахуйн хилэнт сэтгэл бус, хайрлан өмгөөлөх, ухааран ойлгохуйн гэгээн мэлмий гийгүүлж харагдаасай. Чоно хийгээд хүмүүн бид нэг л тэнгэрийн доор, нэг л хөрстийн дээр цагаан сүү хөхөж, хөл тэнцээд улаан шүүсэнд шимтэж амьдран тэмцдэг бөлгөө. Чоно хүний үрийг ачлан аварч, хөхөө хөхүүлэн тэжээх “хүнлэг” сэтгэлтэй, бас хүний оюуныг хүлээн зөвшөөрөх ухаан сэхээтэй амьтан юм. Хүнд үзүүлсэн чонын тус цаглашгүй. Одоо хүмүүн бид чоныг ямар тусаар гийгүүлэх вэ? Г.Аким гүүш л харин нэг, чонын тусын хариуг баривай. Тэгвэл бусад нь яаж ач барих буй?
2008.05.05
Өнөөдрийн Монгол сонинд нийтлэгдсэн.
Өнөөдрийн Монгол сонинд нийтлэгдсэн.